My photo
Um escritor, um poeta, um aventureiro,

Wednesday 7 December 2011

Timor Leste Haka'at Ba Haforsa Seguransa Nasional

Peritus sira mai hosi United Kingdom (UK) ho Portugal hamutuk ho Parlementu Nasional, Servisu Nasional Informasaun (SNI) ho F-FDTL deskuti konaba kna'ar Komisaun Fiskalizasaun ba SNI iha Timor-Leste.
Informasaun hosi Fundasaun Mahein nia Facebook

Hanesan rai foun iha era globalizasaun, Timor Leste tenki aprende barak hosi rai sira ne'e. Espero hetan benefisiu diak hosi apoio ne'e.

Celso Oliveira

Tuesday 6 December 2011

Noam Chomsky: Remember the Santa Cruz massacre


Prodita Sabarini, The Jakarta Post,

American philosopher and linguist Noam Chomsky said justice was escaping human rights abuse victims, as he spoke of Indonesia’s dark period in East Timor (now Timor Leste) with the Santa Cruz Massacre 20 years ago, and the West’s complicity in that episode of violence.
The prolific left-wing thinker gave his lecture on “Revolutionary Pacifism” in Sydney’s Town Hall recently as he received the Sydney Peace Prize awarded annually by the Sydney Peace Foundation.

“Another anniversary that should be in our minds today is of the massacre in the Santa Cruz graveyard in Dili just 20 years ago, the most publicized of a great many shocking atrocities during the Indonesian invasion and annexation of East Timor,” he said.

Twenty years ago on Nov. 12 in Dili, the military fired on civilians attending a memorial service of a resistance fighter, killing 270 people. Sixteen years earlier, with the backing of the US and Australia’s encouragement, Indonesia annexed East Timor.

Although the Indonesian government considers the chapter of its violent past in East Timor closed since it acknowledged a bilateral truth commission’s report that concluded — without naming individuals — that Indonesia committed gross human rights violations during East Timor’s 1999 break for Independence, Chomsky, citing the UN’s Declaration on the Protection of All Persons from Enforced Disappearance, considers it to be a continuing offense.

“The demands of justice can remain unfulfilled long after peace has been declared. The Santa Cruz massacre 20 years ago can serve as an illustration,” he said. “The fate of the disappeared is unknown, and the offenders have not been brought to justice, including those who continue to conceal the crimes of complicity and participation.”

Human rights organization Amnesty International recently urged the Indonesian government to reveal the details of the shooting in Santa Cruz.

Chomsky’s reminder of the impunity enjoyed by the perpetrators and those who were complicit in the violence carried out in East Timor was an illustration of his general theme of his lecture on “Revolutionary Pacifism”. He quoted American pacifist thinker and social activist A.J. Muste, who “disdained the search for peace without justice”. Chomsky quoted Muste’s warning 45 years ago: “The problem after a war is with the victor. He thinks he has just proved that war and violence pay. Who will teach him a lesson?”

In his lecture, Chomsky recalled Australia’s dismissive attitude on the invasion, quoting former Australian foreign minister Gareth Evans a couple of months before the Santa Cruz massacre as saying, “The world is a pretty unfair place … littered … with examples of acquisitions of force.” At the same time, Australia and Indonesia made a deal for East Timor’s oil.

The former foreign minister stood his ground that Australia had nothing to answer for morally in the annexation of East Timor by Indonesia. Chomsky said that this stance “can be adopted and even respected by those who emerge victorious”. He added, “In the US and Britain, the question is not even asked in polite society.”

Chomsky said that bringing the offenders and those who concealed and were complicit in the crime was the one indication of “how far we must go to rise to some respectable level of civilized behavior”.

The director of the Sydney Peace Foundation, Stuart Rees, as he introduced Chomsky to a standing ovation audience at Sydney Town Hall on Nov. 2, said that Chomsky was chosen for the peace prize as he had been committed to peace with global justice, to human rights and freedom of speech.

In the US, Chomsky has been criticized for his response on the assassination on Osama bin Laden. Chomsky reiterated his criticism on the invasion of Afghanistan and Iraq after 9/11 and the killing of Bin Laden in his lecture in Sydney. Chomsky said that the killing of Bin Laden abandoned the “doctrine of ‘presumption of innocence’”.

Chomsky joined Archbishop Desmond Tutu, Arundhati Roy, Sir William Deane and former secretary-general of Amnesty International Irene Khan as recipients of the Sydney Peace Prize.

Some 2,000 people attended his lecture at the historical building of Sydney Town Hall. In his soft-spoken manner, he mentioned that the public had the power to question the victors of war. In the case of East Timor, he said that in 1999, the pressure from the Australian public and media convinced former US president Bill Clinton to tell the Indonesian generals “that the game was over, at which point they immediately withdrew allowing an Australian-led peacekeeping force to enter.”

Chomsky said that there was a lesson for the public in that episode, as Clinton could have delivered the orders earlier, which would have prevented the massacre.

The social thinker read his lecture sentence by sentence in a calm and monotonous tone. His manner of speech did not boast any exemplary oratorical skill; however, the content was clear and his message was direct; and included in that message was that the strategy carried out by the US in the war on terror was destabilizing and radicalizing the Pakistan’s nuclear arsenal.

A professor of linguistics at MIT, Chomsky has long been criticizing American foreign policy.

According to The Guardian, he joins Marx, Shakespeare and the Bible as one of the 10 most-quoted sources in humanities and the only one among the writers who is still alive. With the Sydney Peace Prize, Chomsky won a A$50,000 (US$51,030) prize.

Saturday 3 December 2011

Poezia Nebe Koalia Hodi Hau Naran

(Ida) SE NA'I MAROMAK FO'O NAROMAN MAI ITA,
ITA TENKI BUKA NAROMAN SELUK FO'O FALI BA NIA.

Se Na'i Maromak fo'o ona matenek mai ita,
Ita tenki buka fatin diak fo'o fali ba Nia.

Ita tenki buka naroman hodi halo lakan Nia fatin.
Iha nakukun nia laran, Na'i Maromak nia fatin tenki hetan naroman.

Na'i Maromak nia fatin labele nakukun.
Tenki iha naroman ida leno nafatin Nia fatin.

Tamba matenek nebe ita iha, mai hosi Na'i Maromak.

(Rua) TITULU LAIHA

Ema iha foho, tau Na'i Maromak iha fatin diak no los.
Ita iha sidadi, tau Na'i Maromak iha fatin arbiru deit.

(Tolu) NA'I NIA FATIN TENKI A'AS LIU ITA

Na'i Maromak nia fatin labele badak.
Labele badak liu ita.

Na'i Maromak nia fatin tenki a'as.
A'as liu ita ema.

Ita koalia ho Na'i Maromak tenki hateke ba leten.
Tamba Na'i Maromak mak fo'o bensaun mai ita.

(Hat) KOALIA HO NA'I MAROMAK

Kuandu ita iha problemas,
Koalia ho Na'i Maromak.

Nia rona,
Nia fo'o dalan,

Liu hosi ita nia hanoin,
Liu hosi ita nia hahalok.

Ita nunka atu bele dehan la fiar Na'i Maromak.

Celso Oliveira, gosta hakerek dadolin no historia badak Timor nian.

Tuesday 29 November 2011

Convite

Estimado Celso,

O Dr Helder da Costa,consultor sênior na Direcção Nacional de Eficácia da Ajuda, Ministério das Finanças de Timor-Leste queria convidar o Senhor ao evento: ‘A new aid deal for Fragile States?’ das 12:30 às 14:00 (GMT +01 (BST)) no Overseas Development Institute (111 Westminster Bridge, Londres SE1 7JD). O evento vai tambem ser disponivel on-line ao vivo.

Ficaríamos muito gratos se o Senhor pudesse confirmar a sua presença antes da quarta-feira 05 de outubro, respondendo à Mafalda Marchioro utilizando esse endereço de e-mail:m.marchioro@odi.org.uk
Infelizmente não seremos capaz de cobrir qualquer custo de transporte ou alojamento.

Para mais informações sobre o evento ou para assistir ao evento on-line, visite:

http://www.odi.org.uk/events/details.asp?id=2749&title=new-aid-deal-fragile-states

Os meus melhores cumprimentos


Mafalda Marchioro

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Dear Sir or Madam,

Dr Helder da Costa, Senior Adviser in the National Directorate of Aid Effectiveness, Timor-Leste Ministry of Finance has asked us to invite you the event: ‘A new aid deal for fragile states?’ which will take place on 10 October 2011 from 12:30 to 14:00 (GMT+01 (BST) at the Overseas Development Institute (111 Westminster Bridge, London SE1 7JD) and will be screened live online.

We would be grateful if you could confirm your attendance by Wednesday 5th October by replying to Mafalda Marchioro at this email address: m.marchioro@odi.org.uk

Unfortunately we won’t be able to cover any travel or accommodation costs.

For more information about this event or to register to join us online, please visit:
http://www.odi.org.uk/events/details.asp?id=2749&title=new-aid-deal-fragile-states

Kindest Regards

Mafalda Marchioro

Mafalda Marchioro
Project Officer BSI

Centre for Aid and Public Expenditure


Overseas Development Institute
111 Westminster Bridge Road
London SE1 7JD
United Kingdom

Saturday 19 November 2011

19 de Novembro de 1991, Primeira Manifestasaun Timor Oan iha Jakarta


Ohin halo tinan 20 primeira manifestasaun hosi estudante Timor oan iha Jakarta, kapital Indonesia. Tinan 20 liu ba, iha 19 de Novembro de 1991, hafoin tiha semana ida massakre Santa Cruz, estudante Timor oan iha Bali, Bandung, Yogyakarta, Solo, Malang no fatin seluk tan, halibur hamutuk iha Jakarta hodi halo manifestasaun iha Embaixada ONU, Jakarta Pusat, nia oin.

Objektivu hosi manifestasaun ne'e maka hato'o protestu ba massakre Santa Cruz, husu Inkeritu Internasional no husu Independensia ba Timor. Resultadu hosi manifestasaun 19 de Novembro maka polisia Indonesia kaer hotu kedas estudantes nebe halo manifestasaun i sira nebe lideres hosi manifestasaun 19 de Novembro iha Jakarta hatama ba prisaun, hanesan: Nando Lasama, Gil Guterres, Joao Camara, Avelino Coelho no seluk-seluk tan.

Hafoin tiha manifestasaun ne'e, forsas militares liu hosi servisu intelijensia komesa halo intimidasaun no kapturasaun ba estudantis Timor oan iha Indonesia.

Ne'e duni, ohin loron, kuandu ita koalia konaba massakre Santa Cruz, 12 de Novembro de 1991, ita labele tau ba ses data historika, 19 de Novembro de 1991, iha Jakarta, nebe estudantes Timor oan biar karik moris no estuda iha Indonesia nia rain rasik maibe sira ho aten brani halo manifestasaun kontra Republika Indonesia.

Celso Oliveira,

Monday 14 November 2011

O Massacre de Santa Cruz 20 Anos Depois


Por: Constancio Pinto, Embaixador de Timor-Leste para os Estados Unidos da America







Foi o massacre que deu inicio a vitória decisiva do povo Timorense e a derrota das forcas ocupantes indonésios.

É importante rever e lembrar a história da resistência Timorense, e o massacre de Santa Cruz faz parte desta história e porque nela reside o espírito patriótico do povo Timorense e o alicerce da nossa Independência. Por isso, não podemos deixar passar esse dia sem refletir e lembrar do Massacre de Cemitério Santa Cruz.

Muito antes da invasão de Timor-Leste, a Indonésia, sob o regime de Suharto, desencadeou uma diplomacia sofisticada em relação a Timor-Leste. Conseguiu manipular a opinião pública internacional levando muitos países a ignorar o direito do povo Timorense a autodeterminação e independência. Por esta razão em 1975 a Indonésia invadiu Timor-Leste cometeu graves violações de direitos humanos, crimes contra a humanidade com toda a impunidade.

Estas violações de direitos humanos veio depois a serem concretizadas no dia 12 de Novembro de 1991, quando os militares Indonésios massacraram os jovens e estudantes no Cemitério de Santa Cruz durante uma manifestação pacifica. Neste dia, Jovens e estudantes, homens e mulheres, saíram da Igreja de Motael numa procissão em direção ao Cemitério de Santa Cruz com o objetivo de por flores na campa de Sebastião Gomes, um jovem estudante que foi morto pelos militares Indonésios na mesma Igreja no dia 27 de Outubro. Mas o objectivo principal era protestar a ocupação Indonésia e expressar o nosso descontentamento para com o governo Português pelo cancelamento da visita Parlamentar Portuguesa a Timor-Leste, uma visita acordada entre Portugal e Indonésia em Junho 1990.

Conforme a organização paz é possível foram 271 mortos, muitos feridos e desaparecidos incluindo jornalistas internacionais, como o Allan Nairn (Americano) Kamal Bamadja ( Estudante da Nova Zelandia). Kamal morreu depois no hospital. Minutos depois do massacre, um dos elementos do CE/FC telefonou imediatamente ao Dr. José Ramos-Horta, o atual Presidente da República, informando-lhe o acontecimento.

A cidade de Dili era infundida de medo e terror. Os jovens, mortos e feridos, foram transportados ao mortuário e o hospital militar. Os capturados foram levados aos centros da inteligência e policia onde foram sujeitos a interrogatórios e torturas e muitos deles foram desaparecidos. Os que escaparam, procuraram refúgios na residência do Bispo em Licidere e outros escondidos nas casas de amigos e familiares. Em casa, os pais e familiares, rezavam com a esperança de que os seus filhos se regressassem a casa são e salvos. Sentíamos cada vez mais isolados da comunidade internacional e vulnerados da justiça. Porem nunca perdemos a esperança de um dia alcançar o nosso objectivo que é a independência. Esta esperança engrandeceu quando as primeiras noticias do massacre de Santa Cruz foram transmitidos nos rádios internacionais. E quando as primeiras imagens do massacre foram transmitidas nos ecrãs das televisões de todo o mundo. Neste contexto quero reiterar os nossos agradecimentos ao Max Sthall, Allan Nairn, Amy Goodman, Steve Cox, padre Walter (Belga) e outros jornalistas presentes em Timor-Leste naquela altura. Se não fossem eles, a Indonésia teria a capacidade de mais uma vez dizer ao mundo que nada aconteceu.

As imagens de Santa Cruz desmascarou toda a diplomacia Indonésia e colocou Timor-Leste no mapa político do mundo e na consciência dos inconscientes.

Contudo gostaria de salientar aqui que a manifestação de 12 de Novembro nunca constatou na agenda das atividades da Frente Clandestina naquela altura. Foi uma decisão tomada na ultima da hora em resposta as frustrações da juventude na frente clandestina por causa do cancelamento da visita da delegação parlamentar portuguesa que acabo de mencionar. A frustração da juventude era justificada porque a frente clandestina passava muitos meses a preparar-se para receber a delegação portuguesa. A resistência Timorense considerava a visita uma luz no túnel para a resolução da questão de Timor-Leste.

Independentemente dos objectivos da visita parlamentar portuguesa, a resistência Timorense estava preparado para receber a delegação em festa. Estávamos preparados para levar a delegação de distrito a distrito em manifestações pacíficas e terminar em Dili com um diálogo entre Portugal, Indonésia e Xanana Gusmão.

Estávamos conscientes das consequências mas partimos sempre do principio de que os militares Indonésios nunca teriam a coragem de matar os manifestantes na presença da delegação parlamentar portuguesa e jornalistas internacionais que na altura já estavam em Timor-Leste. Nunca esperávamos que os militares indonésios teriam atuado como tem atuado no cemitério de Santa Cruz.

Mas estávamos errados, para os militares Indonésios, matando os jovens era a única forma para destruir o espírito patriotico e a crescente resistência contra a ocupação nas cidades e nas vilas ocupadas.

Pelo contrario, o massacre enriqueceu o espírito patriotismo e nacionalismo, da juventude e da resistência clandestina em Timor-Leste e em todo o mundo onde existem Timorenses, e por outro lado, fortificou a diplomacia portuguesa e a campanha da frente diplomática da resistência Timorense. Depois do massacre a juventude na frente clandestina tornaram-se cada vez mais corajosos e determinados em lutar em Timor-Leste e na Indonésia. E na frente diplomática tornou-se a melhor arma da diplomacia Portuguesa e da resistência Timorense.

As reações da comunidade internacional.

Alguns meses depois do massacre de Santa Cruz, o Secretário Geral das Nações Unidas enviou o seu enviado Amos Wako a Timor-Leste com o objectivo de conduzir um inquérito sobre o acontecimento. O seu relatório nunca foi publicado por ser muito critico a Indonésia. Alguns países como Canada, Dinamarca e Holanda suspenderam imediatamente suas ajudas bilaterais a Indonésia; O Congresso Americano recusou admitir Indonésia no programa da educação militar e posteriormente proibiu vendas de armas ligeiras e pecas para equipamentos militares a Indonésia. Muitas organizações de solidariedade foram criadas em todo o mundo, graças também as Jornadas de Timor encabeçado pelo Professor Barbedo Magalhães.

Em Portugal, liderado pelo Dr. Rui Marques, organizou-se uma missão, a Missão da Paz Lusitânia Expresso. O objectivo da Missão era levando a Timor-Leste um grupo de personalidades eminentes, jornalistas, docentes, estudantes, e ativistas de paz em todo o mundo, no barco Lusitânia Expresso navegando pelas águas de Timor-Leste a partir de Darwin. O objectivo era para colocar flores no Cemitério de Santa Cruz. A Lusitânia Expresso foi prevenida entrar Timor-Leste pelos barcos de guerra da Indonésia. Era uma missão provocatória e como tal cativou a atenção internacional e alimentou a esperança dos Timorenses.

As campanhas diplomáticas tornaram-se cada vez mais assertivos e com resultados palpáveis como por exemplo, em 1993, pela primeira vez, a Comissão dos Direitos Humanos das Nações Unidas aprovou uma resolução condenando a Indonésia pelas violações de Direitos Humanos em Timor-Leste; e em 1996, o comité do Prémio Nobel atribuiu Premio Nobel da Paz a dois filhos Timorenses, Reverendo Bispo Carlos Felipe Ximenes Belo e Dr. José Ramos-Horta, o atual Presidente da República. E o Secretário Geral das Nações Unidas retomou as negociações entre Portugal e Indonésia com o objectivo de encontrar uma solução pacífica e duradoira a questão de Timor-Leste.

Tudo parece convergiu na mesma altura a favor da resistência Timorense. Em 1997, o governo de Suharto sofreu múltiplas pressões políticas relacionado a questão de Timor-Leste e económicas derivadas pela crise financeira da Asia que começou na Tailândia em julho 1997 e espalhou por todos os países do Sudeste Asiático incluindo o Japão e a Coreia do Sul. Mas os países mais afectados foram a Tailândia, Indonésia e Corrêa do Sul. Na Indonésia provocou protestos mássicos em Jakarta e outras cidades. Suharto nada a perder, esmagou os manifestantes a força. 4 estudantes Universitários da Universidade Trisakti foram mortos pelos militares Indonésios. A morte dos 4 estudantes provocou um levantamento popular contra o regime de Suharto em todo o país, uma mobilização que levou a sua resignação em Maio de 1998 depois de 32 anos no poder. Suharto foi substituído pelo seu Vice-Presidente, Habibi, o tecnocrata. Face a crise financeira e a pressão política interna e internacional, Habibi tinha apenas duas opções para ultrapassar a crise (1) largar Timor-Leste, isto é dando aos Timorenses a liberdade de decidir o seu futuro conforme as exigências da comunidade internacional, ou (2) assegurar Timor-Leste e deixar cair a economia. Habibi, ouvido aos seus generais, optou pela primeira opção deixar Timor-Leste decidir o seu futuro através de um referendo uma decisão que resultou na assinatura do acordo entre Portugal e Indonésia no dia 5 de Maio de 1999.

No dia 30 de Agosto de 1999, pela primeira vez, realizou-se em Timor-Leste um referendo sob os auspícios das Nações . Apesar das intimidações, terror e ameaças das melícias, criadas pelos militares Indonésios, 78.8 por cento da população votou a favor da independência. Revoltados com o resultado do referendo, os militares Indonésios mobilizaram suas milícias numa campanha de destruição completa. Destruíram as infraestruturas, mataram e removeram a força a população para o Timor Ocidental.

Podemos concluir de que o Massacre de Santa Cruz foi um ato decisivo para a resistência Timorense . Acredito que se não houvesse o Massacre de Santa Cruz e se as imagens do Massacre não forem divulgadas nos ecrãs das televisões do mundo, a independência de Timor-Leste teria sido adiado para um futuro incerto.

Graças ao sofrimento dos jovens massacrados, desaparecidos, torturados e tantos outros tombados nas fileiras do combate e muitos nas montanhas e nos campos de concentração, hoje Timor-Leste é um país livre e independente. Timor-Leste hoje e membro pleno das Nações Unidas. Embora pobre Timor-Leste procura dar sua contribuição para a manutenção da paz e estabilidade internacional através contribuição de policias e forcas de paz e ajudas humanitárias.

Temos uma relação diplomática excelente com a Indonésia. Uma relação assente no reconhecimento mútuo dos erros cometidos no passado e comprometer-se a olhar para um futuro melhor para os dois países e os dois povos. Em 2005 líderes dos dois países estabeleceram a Comissão de Verdade e Amizade (CVA) com o objetivo de conjuntamente resolver os problemas pendentes entre os dois países. A CVA no seu relatório final publicada em 2008, recomenda ao governo de Timor-Leste e da Indonésia para resolver as questões pendentes incluindo pessoas desaparecidas. Espero que, e no âmbito desta recomendação e no espírito de reconciliação, a Indonésia devolverá a Timor-Leste os jovens desaparecidos e os restos mortais daqueles que foram massacrados no Cemitério de Santa Cruz e muitos outros massacrados e desaparecidos durante a ocupação.

A situação atual em Timor-Leste

Nos últimos 4 anos temos vindo a assistir transformações concretas em Timor-Leste tanto institucional como humano. As instituições estão cada vez mais sólidas e capazes de responder aos desafios do desenvolvimento, na segurança, economia, política e social. Temos tido um crescimento económico de 2 dígitos. E espero mantermos o mesmo ritmo de crescimento para muitos anos. Somos abençoados por ter recursos naturais que muitos países não têm. E os nosso líderes souberam evitar os mesmos problemas surgidos em outros países, em estabelecer o Fundo Petróleo de Timor-Leste. O Fundo que tem acumulado até hoje 8.2 mil milhão de dólares em receitas petrolíferas. Estamos a gerir este fundo com prudência e disciplina. Investimos, nas infraestruturas, no desenvolvimento do capital humano, na saúde e nos programas sociais.

Os sacrifícios dos jovens massacrados no dia 12 de Novembro de 1991 e de muitos outros heróis e mártires da pátria são para nós, os Timorenses, o alicerce da fundação do nossa independência. Por isso mesmo, embora pobre e pequeno devemos ser orgulhosos. Mas também e preciso olhar para o sacrifico de todos eles como humildade e respeito.


Artigo relacionado:

1, http://www.publico.pt/Mundo/as-vezes-sintome-culpado-por-ter-dado-orientacoes-para-a-manifestacao-1520561,


Wednesday 9 November 2011

Lia Menon Hosi Bispo Carlos Belo Iha Loron 12 de Novembro de 2011

MASSAKRE SANTA CRUZ HALO TINAN RUA NULU

Tinan ida ne’e, Massakre Santa Cruz halo tinan rua nulu. Iha loron ne’e, ita Timor oan tomak sei la halu’ha susar no terus nebé foin sa’e Timor oan sira enfrenta iha loron Sanulo Resin Rua fulan Novembru tinan 1991.

Assuwain Timor oan lubuk ida mak mate, kanek todan no lakon, tan ba deit defende sira nia direito hanesan Nasaun no Povu.

Ohin loron Rai Timor Loro Sa’e, sai independente, livre no soberanu. Ida ne’e, konsequénsia luta nebé foin sa’e sira halo durante okupasaun indonésia. Ne’e duni ita bele dehan, foin sa’e sira nia sakrifisiu la lakon saugati deit.

Ita sei hanoin hikas sira nia aten berani, sira nia terus no mate! Ita sei husu ba Aman Maromak atu simu iha nia kadunan Santu, sira nebe mate ona. No fó isin diak ba sira nebé sei moris.

Labarik no adolesentes namkari iha rai laran, Timor oan nebé moris iha tempo ikus ne’e, sei banati tuir Maun boot sira nia aten berani.

No bele karik, ita tomak, bo’ot eh ki’ik, sei hametin iha Rai Laran sentimentus de Unidade, Respeito ba Malu, no Hadomi Paz no Justisa.

Tan foin sa’e sira nia sakrifisiu, ita sei rai hanesan osan mean no murak sira nia “MEMORIA”.

Tan sira, ita husu ba ukun nain sira atu ukun didiak Povu ki’ak no kasian. Ita sei halo atu “dezenvolvimentu” ka “progressu” to’o ba ema hotu-hotu. No Povu tomak sei moris iha hakmatek laran hodi serbisu, tuir ida-diak nia kbi’it, ba Nasaun Timor-Leste!

Ita reza ba Nain Maromak atu haraik bensa ba ita tomak.

Porto, 12 de Novembro de 2011.

Amo Bispo Carlos Filipe Ximenes Belo

Tuesday 8 November 2011

Dadolin Hosi Gil Gamukai Konaba Massakre Santa Cruz, 12 de Novembro 1991

UNTUKMU PAHLAWAN MUDAKU
By: Gil Gamukai (Nabi Kiamat)

Kisah sebuah mimpi
Kembali terusik sang waktu
Menerobos sisi gelap yang tertata
Hadir membakar hasrat anak negeri

Dalam bola matanya tergambar kobaran api
Menerangi deret langkah pada tiap lorong
Mengumandangkan awal dari sebuah gerakan
Yang terkubur sedalam ambisi dan keserakahan

Kala itu 12 ....11...1991
Sebuah kisah kembali bergema
Membekaskan bayang baru bagi sebuah mimpi
Hingga jantung dunia tergetar mengiba

Kisah pembebasan yang terpelungku hati
Terlunasi darah dan belulang
Takkan terurai sepanjang jaman
Hingga mimpi itu hadir menghiasi wajah bangsa.


Saturday 5 November 2011

UDT Marka Historia Foun Iha Timor Leste



Partidu UDT iha lideransa Gilman Santos nian, oras ne'e halo historia foun no marka passu importanti iha panorama politika Timor Leste nian.

Nudar partidu historiku, UDT (União Democrática Timorense) nebe moris iha 11 de Maio 1974, UDT halo historia barak ona iha Timor Leste. UDT uniku partidu nebe luta kontra komunismu iha tempu neba, i, ohin loron kontinua fo'o kontribuisaun ba estabilidadi no dezenvolvimentu nasional iha Timor Leste.

Kontinua ho politika konsolidasaun no reajustamentu, ohin loron UDT prepara ninia kuadru politiku hosi nasional toó baze hodi bele partisipa ativa iha eleisaun foun rua nebe sei akontese iha tinan oin, 2012, maka eleisaun presidensial no lejislativa.

Iha eleisaun presidensial, UDT fo ona apoio ba Brijen Taur Matan Ruak nebe kandidatu-an iha fulan hirak liu ba nudar kandidatu independenti.

Iha fali eleisaun lejislativa, UDT sei haka'as-an hodi hetan kadeira balun iha PN hodi nune bele luta ba hasa'e valor moris ema Timor nian, hodi bele partisipa aktiva iha estabilidadi no dezenvolvimentu nasional, i, liu-liu rekonhese martires sira nebe mate tamba Timor.

Celso Oliveira

Monday 31 October 2011

Puizia Hosi Ildefonso Konaba Massakre Santa Cruz, 12 de Novembro de 1991

Insiden Santa Krus 12 November 1991
By: Ildefonso Pereira Kaboran

12 November 1991, 20 tahun silam
Letusan senjata menggema di seantero bumi Lorosa’e
Peluru menggelegar, menembus… darah pun mengalir…
Jeritan manusia berlumuran darah…Santa Krus jadi saksi

Luka… darah dan mayat berserakan
Truk logistik TNI bergegas angkut
Hilangkan jejak sembunyikan bekas
Ketatkan keamanan runtuhkan perjuangan

Semangat pemuda dengan gigih berani
Terus berkobar tak pernah kendor
Luka dan darah seolah memberikan harapan
Hidup atau mati tanah airku Timor-Leste

12 November 1991… 20 tahun silam
Perjuangan kian melebar
Maju dan maju terus pantang menyerah
Demi kau Timor-Leste tercintaku


Friday 28 October 2011

Dadolin Hosi Rogerio Loiluar Konaba Massakre Santa Cruz, 12 de Novembro de 1991


SANTA CRUZ 91
By: Roserio Loiluar


Se kaan morin ár istória
Mai!
Mai bá!...
Iha Santa Cruz
Bainhira loron 12 fulan-Novembru


Taka hela matan, hodi rona!
Rona bá!
Lian sira, be nunka mate
Iha leet ruin sira, iha rate-ulun laran


Husu bá!
Ba baki sira, be monok
Ba foho, saseluk matan no tilun

Husu bá!
Kona-ba mate-isin lakon
Kona-ba tiroteiu nadodon
Kona-ba asaun kobarde


Dada-iis bá, iha ó-nia imajinasaun
Horon sira-nia espíritu, be latan namkari
Iha lidun sira be izoladu
Iha rai Loro-sa’e
Lembra!
Lembra hikas bá!


Kuru sira-nia ahi espíritu
Iha leet mundu nia hakraku be loko-an no estrondu
Bainhira anin lotuk istória
Hakmahan
Taka metin ema-nia moris


Colégio São José, 16 de Março 2006

Wednesday 26 October 2011

Dadolin Hosi Ildefonso no Rio Borges Konaba Massakre Santa Cruz, 12 de Novembro 1991 (Part Two)

Trajédia Santa Krús (12 Novembro 1991)
By: Ildefonso Pereira Kaboran

Tarutu nabotun fanun rai Timor
Hakilar haklalak belar mundu tomak
Ran suli turu tun habokon rai leten
Halerik no tanis harohan nafatin

Ran suli turu tun fakar rai leten
Lotun kari lemo rai halo rai metan
Espítiru timoroan manas ba beibeik
Domin ukun rasik-an buras liután

Trajédia Santa Krús loke ó-nia matan
Hakilar haklalak loke mundu tilun
Loke ó matan hodi haree ami hakilar
Loke imi tilun hodi rona ami halerik

Oan timor nia hakarak ukun rasik-an
Bele terus to’o mate luta nafatin
Hakilar haklalak tuba rai metin
Kaer liman hamutuk ukun rasik-an

Ukun-an liu ona povu sei terus
Ukun-an liu ona povu sei halerik
Halerik no terus buka tau matan
Tau matan mai ami povu terus na’in




TANSÁ Ó LA FILA?
By: Rio Borges

Loro matan sa’e ona
Mehi nakukun kalan nian tatoli ahi lakan
Housi fuan be hakilar
“Mate ka moris ukun rasik-an”

Uluk o nudar bua saren ida, boot sira ku’u
Loke tu’u ai meik
Mate hanesan balada fuik
Mate iha santa cruz maibe cruz laek
Ó isin ass wain so’e lemorai

Tansá ó la fila?
Manu kokorek ó haktuir ó mehi
Loro matan sa’e, anin fuik mai kasu nahas
Kilat musan borus, latan ba rai lian laek los ona

Loro matan monu
Ó inan tanis nalerik neon nakukun
Ó lian lakon bikan doku
Ó odamatan mos la dere

Ó ran suli hanesan we inan
Suli tuir kadalak tun to’o tasi
Ami titu ha’e ba dersan nobun
Ami seti tinan ba tinan

Ema wain lakon liman, lakon ain
Sé mak ba hatutan?
Iha sira sei marka Timor nia terus
Se lerek tau matan?
Ran sei rekere
Fitar sei marka
Istória sei hatudu
Matan delek sei sente

Ass-wain be laiha naran
Housi imi ran naksulin we matan moris
Ass-wain be iha naran
Tansá ó la hatenu?

Keta taka imi fuan
Ba naroman loro matan foin sa’e
Hanehan kosar no ran ho maskra mundo nian
Anin fuik, tasi siak sei kasu mohu

Ass-wain Santa Cruz
Ran ass-wain, rai nain, lulik Timor sei rekere
Matebian Santa Cruz, mate bian rate laek sei hakilar
“Ami mate atu naroman mosu”

Mate restu 12 de Novembro
Imi fuan sona borus, iis sei la mohu hakur we boot
Matan sei la dukur ba ahi kdesan
Hakilar nafatin hasoru veneno mundo nian.

Monday 24 October 2011

Puisiku dan Puisinya Max Lane Tentang Kejadian Santa Cruz, 12 NoVember 1991 (part one)


Ran
By: Celso Oliveira

Ran,
Ran ne’e suli hosi ema barak nia le’et.
Ran ne’e suli iha semiteriu nia laran.
Maibe, ran ne’e mai hosi ema barak nia lia fuan «UKUN RASIK-AN».

Hau loke fila fali historia funu nian.
Página ida-idak hau loke hodi hare’e historia funu nian.
Maibe, to’o iha página 12 de Novembro 1991, iha semiteriu Santa Cruz,
Hau para tiha hodi halo refleksaun.

Historia hanesan ne’e sei la repete tan.
Ema bele hakerek historia foun barak,
Ema bele halo knananuk foun barak,
Maibe, historia hanesan 12 de Novembro 1991 sei la repete tan.

Ran,
Ran ne’e suli hosi ema barak nia isin.
Iha dadersan ida nebe nakonu ho lia fuan «UKUN RASIK-AN».
Iha dadersan ida nebe katuas no ferik sira sei toba.
Klosan, feto-ran no labaraik sira hakilar «UKUN RASIK-AN».

Ran,
Ran ne’e maka halo ohin loron hau lao livre.
Ran ne’e maka halo ohin loron hau bele hakerek.
Hakerek historia funu nian.
Hakerek 12 de Novembro 1991.

Ran,
Ran ne’e labele mosu tan.
Tamba ran ne’e halo ema barak tauk.
Ran ne’e halo ema barak moris iha trauma nia laran.

Maibe,
Ran ne’e maka halo ohin loron ema barak bele hamnasa,
Bele pasiar, bele lao tun-sae, bele pinta, bele konta historia,
Bele dansa, bele tu’ur hamutuk hemu serveja oan 1, seluk-seluk tan.

Hau pinta kuadru oan ida konaba ran nebe suli iha 12 de Novembro 1991.
Ran ne’e maka suli deit ona iha kuadru nia laran.
Labele suli sai hosi kuadru nia laran.
Tamba iha kuadru nia laran, iha kamizola mutin barak.

Entre ran no kamizola mutin iha kuadru nia laran,
Hau hili maka kamizola mutin.
Tamba mutin signifika dame (peace, paz, damai).

Iha kuadru nia laran, hau mós pinta ema kaer kilat.
Maibe, dala 1 tan hau dehan entre kilat, ran no kamizola mutin,
Hau hili maka kamizola mutin.
Tamba mutin signifka dame (peace, paz, damai).


Sajak Kuburan Santa Cruz
by: Max Lane

Debu batu kerikil jalan menggores-gores tubuh
Darah mencat asfal jalan, keluar dari lobang dibuka peluru
Wajah perih, mata nangis, otak marah, jiwa merana
Jiwa menyatakan merdeka, asing buat mental tentara.

Kuburan terima korban hidup hari itu di Santa Cruz yang tenang
Kaos hanya pengantar keberanian bertekad: “Kita akan menang!”
Wajah bicara sakit mendalam, tubuh dan jiwa, keliling semua negeri,
Ratusan nyawa dan keberanian tak terhingga membeli waktu di TV.

Gerilyawan kencing sendirian di hutan dipeluk sunyi
Bisikan kamerad samar-samar satu-satunya bunyi
Estafeta tiba berkabar bunyi lain: kaki di asfal jalan internasional semakin aksi
Darah Santa Cruz tidak sia-sia, keberanian wajah bertekad, buat kemenangan menjadi saksi.

Friday 21 October 2011

Ai Funan Rosa

Hau hakfodak iha dadersan nakukun, biar karik hau nia matan sei dukur hela tamba oda kalan hau toba tarde. La hanesan bai-bain kuandu hau hader hau ba buka kedas kafe manas hodi hemu. Ohin dader hau hader, hau ba buka uluk ai funan rosa nebe moris buras iha hau nia jardim. Hau ku tiha ai funan rosa sanulu hodi ba tau hela iha balde ida nebe nakonu ho be. Hau fakar be ba ai funan rosa nia leten.

Iha razaun rua mak halo hau hader dadersan nakukun hodi ku ai funan rosa:

Primeiru tamba fulan Outubro, konsidera fulan Nossa Senhora nian. Iha uma kain hotu-hotu, kuandu to’o ona fulan Maio no Outubro, sira prepara ai funan rosa hodi hasa’e ba Inan Maria.

Segundu, tamba hau nia maluk diak nia tinan.

Hau prepara daudaun ai funan rosa ne’e kuandu derepenti alarme iha hau nia telemovel lian hodi fo’o hanoin mai hau katak ohin hau nia maluk diak halo tinan. Iha hau nia laran, hau dehan nune: "se karik hau osan iha, entaun hau sei bolu hau nia maluk ne’e ba han iha restauranti diak no romantiku iha tasi ibun. Maibe, tamba hau ema kiak, entaun hau fo'o deit ai-funan ne'e ba hau nia maluk diak. Ida ne'e presenti diak no folin bo'ot liu".

Ai funan rosa iha signifikadu oi-oin. Primeiru, domin. Segundu, dame. Terseiru, amizade. Hat, moris.

PARABENS BA IMI HOTU NEBE HALO TINAN IHA FULAN OUTUBRO TINAN 2011.


Celso Oliveira