My photo
Um escritor, um poeta, um aventureiro,

Monday 20 August 2012

Parabens F-FDTl

Hakarak hato'o Parabens ba F-FDTL nebe halo tinan ohin, 20/08/75-20/08/12. Hein katak F-FDTL kontinua sai forsa diak no profissional. Parabens. Celso Oliveira

Sunday 19 August 2012

2 Ucapan Selamat Kepada Indonesia

Saya mau mengucapkan: 1. Selamat HUT Kemerdekaan Indonesia yang ke 67. 1945-08-17-08-2012. 2. Selamat Hari Raya Idul Fitri,2012. Mohon Maaf Lahir dan Batin kepada seluruh kawan-kawan Muslim Indonesia. Semoga Timor Leste dan Indonesia tetap menjalin hubungan yang harmonis di masa depan. Celso Oliveira

Friday 17 August 2012

Familia, Igreja no Seminário Hanesan Fatin Atu Apreende Hadomi Rai Timor

Parti rua 

"Fahe esperiencia no testemunho kona ba Vocação hakarak sai Nai Lulik Jesuita hada'et ho moris espirito patriotismo no nacionalismo hodi halao actividade “clandestino familiar” iha hau nia  formação tomak hanesan  ema Catolico Timor oan hodi hatan ba Maromak nia bolu"








Pe. Venancio da Costa Pereira, S.J

III.  Oinsa dedika-an iha funu ba ukun rasik-an? Fasil ka difisil?
Familia, Igreja no Seminário hanesan fatin atu apreende hadomi Rai Murak no Povo Doben  Timor Leste, ho fiar metin ba Jesus deit
Hau  hahu dedika-an lolos  ba  "funu"  liu  husi  dalan informal nian deit, iha hau nia familia, no liu husi  Seminário Nossa Senhora de Fátima. Iha tempo neba,  contacto ho “maneira polite” no simples nian  deit, entre familiares sira, tio, tia no  primos  irmãos sira deit ho belun Timor oan sira nebe maka conhece malu didiak duni, katak hadomi tebes no hakarak tebes Timor Leste ukun-an, tamba "alasan tenki  extra cuidadu"  ho ema sira nebe maka  pro  Indonesia, selae hanesan  ita hotu hatene ona, ita nia familia maka sempre  sai “tumbang”, ita nia familia maka sempre sai vitima, ba buat hotu nebe maka ita halo, iha actividade politica nian. 

Hau pessoalmente haksolok tebes tamba iha periodo moris no halao formação integrada no educação sistemática iha Seminário Ménor  Nossa Senhor de Fátima, iha Lahane Mota Laran, hau ganha tan espirito de Patriotismo nomos hau senti edificado liu tan ho sentimento Nacionalismo hanesan ema Timor oan 100% no ao mesmo tempo Católico 100%. Seminário Nossa Senhora de Fátima Lahane re-forma, re-crea fila fali maioria jovens Timor oan sira nebe, maka estuda iha neba, atu sai lolos ema Timor oan ho identidade cultural, religiosa, basea ba historia unica rai murak Timor Leste nian, no povo doben Timor nian,  nebe maka iha hela processo de procura e ao mesmo tempo processo de purificação ba rumo ukun rasik-an nian. 

Hanesan Seminarista tipico hanesan jovem husi Dili, ami barak la dun hatene situação concreta no realidade factual e actual nebe maka acontece iha distrito sanulu resin rua seluk. Maibe, liu husi ami nia familiares sira, liu husi ami nia primos irmãos, liu husi tio, tia no belun sira balu be bapa kaer halo TBO, liu husi belun hansip, no  tentara Timor oan balu (maibe laran nunka fo ba Indonesia) liu husi estafeta clandestino nian, liu husi ami nia maluk Seminaristas sira seluk nebe maka mai husi distrito sanulu resin rua seluk no liu husi maluk prisoneiros Timor oan sira iha Kadeia Balide no iha ilha Atauro, liu husi ami nia professors balun, liu husi amu parocos barak maka ami rona historia, hodi ami hatene didiak konaba violação nebe tentara Indonesia halo no halao iha teritotorio Timor Laran tomak. 

Padre Felgueiras, S.J, nebe maka hadomi Timor sempre halo profecia ida dehan katak loron ida Timor sei ukun-an duni. Ami apreende atu hare'e sasan sira consciencia no imaginação nebe maka kruat tebes. Tamba hakarak duni Timor ukun-an, entaun nune’e  ami barak halo tebes esforço maximo no supremo sacrificio hakas-an estuda makas. 

Iha Seminario, hanesan Seminarista, ami apreende atu descuti kona ba assunto politico, identidade cultural, social, religiosa, historico no sofrimento povo Timor nian. Ami mos koalia kona ba assunto oinsa maka halo strategia kontra bapa. Estrategia ida maka ne’e Timor oan tenki matenek, domina disciplina oi-oin, sciencia no skill oi-oin. No hatene usa aproximação oi-oin, atu hatene nafatin bapa indonesio ninia estrategia, atu nune’e, luta clandestine bele lao nafatin to nia rohan. Oinsa maka halo contacto diak ho sira iha liur. Nune’e tenki escola, tenki matenek, liu-liu tenki hamutuk. Igreja Catolica continua bolu nafatin Timor oan sira atu fo liman ba malu, atu hamutuk liu husi presença amu Bispo Belo nian no nailulik sira seluk tan.

Iha tempo neba, iha tinan 1987 -1990, ami la simu no lakohi atu usa  lian Indonesia sai hanesan lian liturgia iha missa santa nian iha Seminário ka iha paroquia sira seluk. Ami hatene katak padre no madre Indonesia nian balu, começa sai hanesan belum ba governo no militar Indonesia nian, hodi tau matan no controla actividade Seminário no Uma Kreda Catolica iha Rai Timor tomak. Ami consciente katak, ami nia moris apertado tebes, tamba militar Indonesia começa tau ema a’at sira, “mauhu no bihu”, lao haleu Timor, liu-liu ba hafuhu Bispo no padre Timor oan sira, nebe maka suporta movimento ba libertação no independente total Timor Leste nian.

Hau sei lembra didiak hela  katak em geral hau nia kakak kelas (grupo ida nebe maka sei forte ho lian Português, tamba hau nia grupo, hanesan grupo de transisão, ami tenki escola no estuda ho lian instrucção ba materias hotu-hotu iha SMAK São José ho lian Indonesia deit, tamba governo no militar Indonesia, tauk ho lian Portuguese ninia influençia, iha moris clero no ema educado no formado sira nian, entaun sira começa hamenos  no hapara kedas portugues ninia influençia no sira insiste atu ema Timor oan hotu koalia deit lian Indonesia).

Hau nia kakak kelas  sira ne’e maka hanesan: Senhor Antonito de Araújo ho Padre Violanto, S.J. (nebe maka sei maluk ho hau), Senhor Bendito Freitas, Senhor António de Conceição, Padre Jovito de Araújo, Senhor Cristovão, Senhor António no sira seluk tan. 

Grupo ida ne’e, grupo radical no hanesan camada intelctual ba futuru moris Creda Catolica nian. Hau pessoalmente, inspirado no motivado ho sira ninia maneira de pensar no sira ninia espirito patriotismo no nacionalismo nian. Hau nunka sei haluha ho hau nia belun Seminarista sira nebe maka ami “sama-sama vocal no radical” ao mesmo tempo hodi contra “policy ka kebijakan” ida nebe hakarak usa lian Indonesia iha celebrações  liturgicas. Ami la fo ulun, hanesan Seminaristas Timor oan, ami kria kedas grupo nucleo kikuan oan ida, hodi halo encontro kalan-kalan to'o kalan bo’ot para troca ideas no impreções, aspirações, para oinsa iha razão profundamente logica, valida, maduro no balanço para  bele ba hatan ba - amu Bispo Dom Carlos.

Sim, ami hatene katak consequençia be a’at  liu maka ne’e, ami karik sei sai hotu husi Seminário. Hanesan Timor oan, ami hakarak deit maka ukun rasik an. Ami haksolok no contente liu tan wainhira ami rona amu Bispo Belo ninia homilia sira nebe maka koalia la tauk atu defende nafatin lia los no direitos humanos ho mos dignidade ema nian. Ami haksolok tebes, wainhira iha loron ida ami le’e iha jornal dehan katak  Amu Bispo Belo husu ba ONU atu  fo liberdade referendum ba Timor oan sira, hodi hili no decidi saida maka Timor oan sira hakarak tebes.

Hanesan seminarista no jovens nebe maka hadomi tebes ami nia familia, ami nia povo, ami nia rai, ami nia espirito nacionalismo no patriotismo metin liu tan, folin liu tan, iha liu tan ahi atu luta nafatin ho maneira saida-saida deit. Ami senti katak ami nia “semangat terbakar” duni. 

Ami nia grupo nucleo nebe maka vocal no radical ne’e maka hanesan tuir mai ne’e: Senhor Mario Ramos (eis frater diocesano – ba escola to iha Malang,  husi Viqueque), Senhor Rui Lourenço da Costa (eis Jesuita acaba estudos filosofia nian iha STF Driyarkara husi Dili Caucaulido), Senhor António Viera (husi Bidau, ikus ba escola iha Portugal), Senhor Rogério dos Santos (eis frater diocesano, ba escola to Jakarta – Malang, Indonesia, husi Leorema, agora serviço iha governo iha area diplomata nian ), Senhor Simeão Seixas (husi Bidau agora Professor religião nian iha Escola Paulo Sexto, hau nia compadre, acaba escola iha IKIP catequetica nian), Senhor Aurelio Ximenes Guterres (husi Ermera, ba escola to Indonesia, tuir mai ba rai liur seluk tan), Padre Giovanni Melo de Sousa (diocesano husi Vila Verde, acaba estudos nailulik nian iha Malang), Senhor Teki (matebian ona), Padre Lucio de Deus (Vigario Geral diocese Maliana nian agora, husi Letefoho, acaba estudos nailulik nian iha Malang) no sira seluk tan.

Iha momento neba, Senhor Rui Lourenço da Costa maka hanesan ami nia moderador, no Senhor Rogério dos Santos maka ami nia chefe de grupo, Padre Lucio Norberto de Deus maka ami nia vice. Hau, Senhor Simeão Seixas no Senhor António Viera maka escritores. Ikus liu, representante husi grupo oan ne’e, tenki ba hatan no koalia ho amu Bispo. Ami mos iha tempo neba vocal tebes. 

Iha periode ida ne’e “crisi no conflito tensão politica” nian acontece iha escola Externato e SMAK de São José. Hau sei lembra konaba hahalok nebe maka militar Indonesia halo hasoru estudantes Externato, Seminaristas e estudantes balu husi SMAK São Jose. Dala barak ami tenki hasoru tentara Indonesia no barak maka sai vitima de violação hosi militar Indonesia nian. Uma edifiçio Escola São José, se karik iha ibun, bele dehan buat barak kona ba saida maka militar Indonesia  halo mai ami, halo ami fuan la hakmatek, maibe ami nia espirito luta nian, forte nafatin, ami klamar hanesan ema Timor forti nafatin, iha nafatin esperança katak Indonesia sei la ukun ita.

Hau sei lembra didiak  lia  fuan SOFRE nebe maka uluk “tenar” los iha Dili laran no mos iha São José. SOFRE katak “ SAYA ORANG FRETELIN”. Bapa asalta ami nia escola ho kilat, ami ho lapizeira no fatuk tuda malu hasoru bapa. Bapa duni ami, balu tenki halai tama iha uma vizinho zona Balide, Santa Cruz, Mascarenhas no My friend nian. Tamba bapa buka sira nebe maka tuir demonstracao. Hau nia belun Senhor António Vierra “alias Kiki”, (husi Bidau, Senhor Salvador Vierra nia oan mane), ho atan hau tenki han tuda tudik bapa nian iha ami nia kotuk laran, wainhira ami buka salva an, halae sae ba area lahane rumo mota laran ba Seminário Lahane. Destino maka seidauk to, se lae ami nain rua RIP tiha ona. Hau hare tentara Indonesia baku tasak didiak hau nia amigos barak. Situação loron ba loron pior hela deit, ami nunka estuda ho hakmatek iha Seminário, iha Externato no SMAK São Jose. Mauhu no bihu lao lemo rai tebes, ami mos lao nafatin iha ida-idak nia rumo. Luta estafeta clandestina nian iha Cidade Dili laran tomak lao rame liu tan. Jovens barak liu tan maka tama iha movimento clandestino nian. Pancadas, puradas, torturas, hasoru jovens radical sira acontece kala-kalan iha Dili laran.

“Puncak Ledakan” lolos maka iha momento Santo Padre João Paulo II, ba visita iha Dili, Timor Leste, iha dia 12 de Outubro 1989. Hau pessoalmnete haksolok tamba iha dia 11 de Outubro, hau ho hau nia colega balu ba to'o airoporto Madohi Dili (Comoro) hodi hare no hola bensa Santo Padre nia liman, tan Santo Padre nia avião transit iha Dili, molok semo ba ilha Flores. Ne'e mos hanesan tactica politica husi Jeneral Catolico Indonesia nian maka Beni Murdani nebe “sengaja” halo avião Santo Padre nian transit iha Dili, atu nune iha dia 12, ceremonia bele simples deit ona. Indonesia lakohi Santo Padre João Paulo II rei rai Timor Leste nian, maibe em fim decide nahe tais ida no tau Cruscifixo ida atu Santo Padre rei, maibe wainhira Santo Padre rei Crucifixo ne’e, no nailulik ida dada oituan tiha Crusifixo ne’e, Santo Padre Consegue nafatin REI RAI TIMOR LESTE.

Iha missa solene iha tassi tolu, depois de missa remata,  “lia fuan viva fretilin, viva Timor Leste”, nak-lian, husi hakilar jovens sira nian, halo Santo Padre João Paulo II mos hakfodak no hatene diak liu tan katak, povo ida ne’e, povo terus nain duni, povo ida ne’e, povo assu wain duni, povo ida ne’e, povo ida be hamlaha no hamrok  duni LIBERDADE ida lolos nian, maka liberdade hakarak ukun an nian.

Molok Santo Padre sae fali aviao hodi fila hikas ba Jakarta, nia consegue hare’e ho matan saida maka tentara Indonesia halo ba jovens sira. Puradas no pancadas acontece kedas iha tassi tolu, hodi tuir mai, tortura mos acontece kedas ba Jovens barak, nebe maka hola parte iha acção de manifestação iha tassi tolu ne’e. Nune’e hela deit, to ‘rebenta’ acontecimento massacre santa cruz iha 12 de novembro 1991.


Sei Kontinua.....

Thursday 16 August 2012

HAU NIA TEMPU KIIK - Historia Karau Atan Nebe Sai Reitor DIT


Kontinuasaun historia real hosi Reitor DIT Estanislau Saldanha

Parte Rua 



Estanislau Saldanha ho ninia familia


Uatulari hanesan sub-distritu ida iha Distritu Viqueque nebee nia panorama natureza furak, iha foho ho planisia nebee diak, no tasi furak tebes. Mos riku iha ema, kultura ho tradisaun. Nunee rai nee mos riku minarai ho gas iha rai leten (Aliambata ho Atalele), no tasi okos iha Kosta Sul. Uatulari mos rai bokor ba agrikultura. Natar ho toos luang no produtivu tebes, plantasaun nuu, aiteka ho kiar barak. Ema servisu badinas no oan sira matenek barak no servisu makas. Nunee mos ema Uaturlari buras tebes (oan barak), ho familia ida rata-rata oan lima. Maske nunee, jerasaun ikus nee, hahu hamenus oan ona.



Iha historia Uatulari nian, rai nee iha ema veteranu Japoneza pro-Japones, Veteranu Revulasaun 1959 kontra Portugues, Veteranu Integrasi Pro-Indonesia ho Veteranu Pro-Ukun an. Nee hatudu politikamente Uatulari dinamika la halimar. Iha dinamika ho pluralismu opsaun politika nee, iha mos implikasaun boot, Uatulari oan barak mate, sofre, ho lakon sasan husi sekuensia ho eventu politika sira nebee nakonu ho violensia. Maske nunee Uatulari oan sira buras ho espiritu moris forti nafatin, tuir pepatah dehan “hilang satu, tumbuh seribu”. Agora ema hare no asosia Uatulari hanesan fatin “violensia ho estrada aat”. Nunee Uatulari sai hanesan sentru atensaun ba violensia. Uatulari riku rekursu natural no riku ema matenek, nunee hau fiar evolusionamente forsa otas nurak Uatulari nian sei sai forsa kohesivu ida hodi lori Uatulari sai fatin diak, hakmatek, naran morin, ho povu moris diak. 



Susar tebes hetan Uatulari oan sira sai “tabeledor” ho “bungalow” (muda koor), tanba nee ema dehan Uatulari oan sira mate bandeira hun ba sira nia opsaun sa ida deit. Exemplu ikus liu mak eleisaun prezidensial ka legislativu 2012, maske governu investa barak ho lori trator barak-barak hodi fahe iha Uatulari, maibe Uatulari oan la book an, la muda nia opsaun politika no mate bandeira hun ba Maun Boot Lu Olo ho Fretilin. Ezemplu kiik seluk mak hanesan hau nia maun Joao Mariano Saldanha, nia harii Partidu Republikanu, hetan votu kiik, la ultra pasa bareira, no nia bele muda fali ba partidu seluk hodi hetan pozisaun boot, maibe nia lakohi, maske kiik, nia hakarak servisu ho investa hodi haan no hetan fatin, laos tanba “tabele”, maibe tanba forsa no kapasidade mesak. Tanba bainhira tabele ona, susar tebes kualia ho defende buat loos, no hot-hotu bele depende ba maun ka aman boot, ita lakon identidade mesak, ho lakon oportunidade hodi defende ema barak nia interese. IT IS GREAT TO BE PART OF THE DYNAMIC, ENERGETIC, MOTIVATED, MILITANT, INDEPENDENT, CONSISTENT, INOVATED AND HARD-WORK PEOPLE AS UATULARI OAN. Hau orguilu moris iha Uatulari, no sai nudar Uatulari oan.



***



Iha tempu kiik, hau hela barak liu iha Uatulari ho Uatucarbau, liu-liu iha Uatulari Vila, no hela ho inan-aman ho maun-alin sira. Dala ruma, iha tempu feriadu, ba Nunumalau iha Knua hodi hela ho Tiu ho Tia sira. Nunee mos dala ruma ba Uatucarbau hela ho tiu ho tia sira husi parte hau nia inan nian. Tanba nee, ami familia Nunumalau (liu-liu ami maun alin sira) ho familia husi Uatucarbau iha relasaun metin nafatin too ami oan sira agora, maske ami hela iha Dili. 



Husi familia hau nia aman nian, ami mak hela iha Uatulari vila, nunee hau nia primu ho prima sira barak hela ho ami hodi eskola. Hau nia primu-prima sira balu mak hanesan Madre Celesta Carvalho (milisi mak oho iha 1999 iha Lautem), nia maun Gregorio Basilio Carvalho “Lobodara” (Bapak oho iha parte rai klaran), no Leo Carvalho (Fretilin oho iha Aileu), Jose Sousa, liurai Nunumalau, agora sai hanesan Sekretariu Distritu Viqueque, “Carlos da Silva Saky (membru Fundador RENETIL ida)”, ho seluk tan. 
Iha tempu halo natar no koa hare, bainhira feriadu, ami hotu hela iha uma natar, Faetun, besik Posto Sub-distritu Uatulari agora, nunee uma Uatulari vila taka tomak. Karik iha tempu halo toos, ami hotu hela fali iha Uatulari Vila tanba ami nia toos besik iha nee. 



Hau nia aman badinas, nunee ami nia toos ho natar luang. Hau nia tia ho tiu sira (hau nia aman nia feton ho maun-alin sira) mos badinas hotu, hanesan Tia Petronela (Carlos da Silva “Saky” nia inan), Tia Olimpia (nia laen Alberto Carvalho, malae mutin oho no soe tuir mota Bebui iha Uatulari tanba involve iha Revulasaun 1959) ho Tia Elvira (nia laen Feliciano, malae mutin oho tanba involve iha Revulasaun 1959), Tiu Costantino Soares (Fretilin mak oho iha Aileu), ho Tiu Napoleao (ema nebee berani no liman mamuk ba desarma ho hadau kilat iha Sekretaria Postu Uatucarbau iha Revulusaun 1959, no nia maun Carlos Carvalho malae mutin oho iha Baguia tanba involve iha Revulasaun 1959) nia toos mos luang. Konsekuensia husi toos ho natar luang nee, ami oan sira mos tenki servisu makas tulun hau nia aman ho inan hodi ba toos ho natar, hamutuk ho primu ho prima sira nebee hela ho ami, bainhira oras eskola hotu. Infelismente bainhira hau nia aman, tiu ho tia sira nee mate, ka sai ferik ho katuas, toos sira nee barak mak abandona. 



***



Iha tempu feriadu, dala ruma hau ba halimar ho tiu ho tia sira hamutuk ho hau nia primu ho prima sira iha Knua Nunumalau ka iha uma toos iha Kaikasabu’u iha Uatulari. Maske feriadu, ami la halimar hanesan labarik sira baibain, ami servisu nafatin tuir ida-idak nia idade ho forsa, tulun tio sira halo natar, toos ka hare “ami” nia karau ou hare manu iha natar. Maibe husi hau nia tian sira, husi aman nian, hau gosta liu Tia Petronela, tanba nia badinas, no hare ami diak. Nunee feriadu dala barak hau ba halimar ho nian, nunee tanba mos nia oan mane ikun, Carlos da Silva “Saky”, ami rua nia otas kuaze hanesan. Ami rua “Saky” baibain lao hamutuk, hare karau ka hare manu iha natar. Nunee mos eskola iha SMP ho SMA iha Dili ho estuda mos hamutuk, so universidade mak la hanesan, hau iha Universidade Diponegoro Semarang, nia iha Universidade Udayana Bali, Indonesia. Hau sente lakon tebes bainhira hau nia tia nee mate iha ami nia uma, iha Uatulari Vila (portu tuan), iha tempu ami sei kiik. Ami lakon ema ida nebee tulun hare ami diak. Nunee mos dala ruma hau ba halimar iha Buita, Vesoru, hela ho Avo Buita, ho nia oan Jose. Iha nee ami barak liu halimar no ba kaer ikan iha mota ain, Bua Lale. Hau hela ikus liu iha Buita iha tinan 1976, iha tempu nebee TNI sira hahu tama iha Uatucarabau liu husi tasi. Nunee hau ba fali knua Nunumalau hela hamutuk ho hau nia familia sira.



Hau mos dala ruma ba iha Uatucarbau, no hela ho Tiu Guilerme da Costa Guterres/Tiu Guilerme ho Tia Francisca de Sousa/Tia Sika (Sekretariu Estadu Seguransa, Francisco da Costa Guterres, PhD nia apa-ama. Tia Sika nee hau nia inan nia alin ikun) iha lesuribu (postu foun), ka iha Tirilolo, Pedro Xavier, Eis Diretor Nasional Terras e Propriedade, nia knua. Dala ruma halimar mos ho avo sira iha Nunuria/Sorudou (iha knua avo sira nian), ou Tiu Sousa (hau nia inan nia maun) iha Dotulita, besik fali ba iha Baiguia.



Iha Uatucarbau mos hau servisu iha toos ho hare natar. Lor-loron ho foos kalen ida (kalen leite kondesadu) tau kohe laran ida hodi ba hare manu iha natar tiu-tia sira nian iha Uaimataoli, distansia 6 kilometer husi hela fatin, Tirilolo, Uatucarbau. Lor-loron sai tuku neen dader, lao deit, no fila uma bainhira rai atu nakukun, no manu la iha ona. Meudia tein mesak, modo la iha, buka fore nia tahan ka aidila tahan ka hudi tahan nurak hodi tein kahur ho etu. Dala ruma atu muda menu, hau ba buka kumbili fuik (bia iha naueti) iha ailaran fuik hodi tunu. Hare manu iha natar nee lao dok, dala ruma udan tau boot, mota tun, abu-abu taka metin, ho idade kiik, sertamente hau tauk, maibe la iha opsaun no susar atu rejeita tiu ho tia sira nia instrusaun. 
Iha Uatucarbau, hau mos hare natar iha Baidubu ho Naekoan, tiu Guilerme ho tia Sika nian. Lor-loron lori foos kalen ida, ba mak te’in mesak iha natar laran. Modo la iha, te’in kahur ho fore tahan husi toos Avo Deroho’o, Tiu Francisco Soares “Borolaku” nia apa nian. Katuas ho ferik sira husik deit tanba lor-loron hau ba natar ho foos kalen ida iha kohen kiik ida laran ho modo la iha. Dala ruma sira dehan kuitadu, liu rai oan nee mai servisu fali hanesan “atan”.



Avo sira dehan liurai oan tanba sira hatene ami jerasaun liurai husi Afaloicai, hau nia, avo Lobodara ho nia primu sira mak simu rota ukun husi Wekeke, ho avo nia diviza mak Tenente Cornel. Uluk Portugues nia tempu, hau nia Avo “Lobodara” mos lao ho Dom Francisco da Costa Guterres, governador, ho liu rai Loi Hunu, Ossu, hodi dada baliza rai nian iha Ossu, Uatulari, Quelicai ho Uatucarbau. Nunee mos liurai sira ukun iha Afaloicai mak hau nia tiun sira, hanesan Abilio Soares (Portugues oho tanba involve iha Revulusaun 1959), Antonio Soares (destera ba Angola tanba involve iha Revulusaun 1959 no Fretilin oho iha Aileu) ho Adelinho Carvalho (Delegadu Fretilin iha Uatulari no Bapak oho iha Uatulari). Maske nunee, hau nia inan-aman la eskola, la hatene lee ho hakerek, no la iha asuliar, nunee nia profisaun mak agrikultor, nia tempu barak liu hotu iha natar ho toos laran, no ami mak servisu hanesan asuliar duni ba ami nia aan.



Iha Uatucarbau, Lesurubi, hau orguilu tebes tanba hau iha mesak toos ho luang hektar ida resin. Hau mak loke, hamos, kuda batar, feuk, aifarina, la keru, ho kumbili mesak. Hau nia toos nee moos no buras tebes. Nee tanba esperiensia halo toos iha Uatulari, no esperiensia mai husi ami nia “mestri”, hau nian aman rasik. Depois halo tiha toos, hau la bele mantein tanba fila ba Uatulari iha tinan 1980. Iha Uatucarbau mos hau triste tebes, tanba ami nia karau luhan boot ida nebee ami husik hela iha Buburaelale, Knua Lena-Buibela, Uatulari, antes sa’e ba Foho Matebean hodi evakua (mengungsi) iha tinan 1977, sira Uatucarbau hadau hodi lori ba iha Uatucarbau. Hau kuinese mos ami nia karau tanba hau mak hare ho hein karau sira nee antes sa’e ba Foho Matebean.



Hela iha Uatucarbau, iha mos historia “mendebarkan” ida. Hau haluhan tinan, hau ho hau nia bin boot, Jacinta, hela ho Avo Angelina (hau nia inan nia inan rasik) iha Sorudou. Ami hela kleur, no too tempu ida, hau nia bin nee moras todan, nia toba deit, too kotuk kanek hotu. Aimoruk la iha, dader-dader, malirin boot, ami sei toba, hau nia avo fanun ho haruka ami ba taka kabun, hirus matan ho ren toos iha fatuk boot (beli) nebee mos hanesan rate beiala sira nian. Nunee malirin bele tama iha ami nia laran, no tuir avo nian fiar, katak ida nee sei sai hanesan aimoruk ida. Iha tempu nebaa hau kiik, no hela iha Sorudou kleur ho baruk ona. Hau hakarak fila ba Knua Nunumalau. Maibe tanba dok, ailaran fuik no tauk mos Bale Koki (ema sira nebee nauk labarik), ho nanau (hantu) mak halo hau la berani fila mesak. Iha dader ida, sa ida mak selok, hau berani halai sai husi uma, no lao mesak ba Nunumalau, avo ho hau nia biin la hatene. Nunee hau lao tuir dalang, lao makas no halai deit, no too iha Nunumalau rai besik lokraik. Hau fo hatene hau nia inan katak Mana Jacinta moras todan. Nunee espera, hau bele hela ona iha Nunumalau no la ba fali ona Sorudou/Nunuria. Sorti aat, hau nia inan lori hau, ami rua fila kedas lokraik nee ba Nunuria hodi hare hau nia bin. Depois mak ami lori bin mai fali iha Nunumalau. 



***



Hau sei kiik sai hanesan karau atan ida. Tanba hau nia maun sira boot oituan ona, no sira hotu servisu iha natar ho toos. Nunee hau mak hare karau. Dala ruma, hau nia maun Domingos mak ba troka fali. Maibe bainhira hau nia maun Domingos mak hare, nia taa karau sira nee nia ain kanek hotu. Nunee mos hau nia Maun Joao mak hare fali, nia husik karau sira lao mesak, karau tama iha ema nia toos ho natar, halo hau nia aman sempre selu beibeik ema nia hare ho plantasaun. Tanba nee hau nia aman haruka hau mak hare ami nia karau. 



Hare karau nia aat mak nee. Bainhira karau lao ona, biar udan boot, abu-abu taka metin, ailaran fuik, ho dala ruma mota tun, pasiensia, ita tenki lao tuir, biar ita kiik no tauk. Se lae, karau tama ema nia natar ka toos, fila uma ita “tarutu” ona. Bainhira hare karau esperiensia boot mak nee, halo ita berani, pasiensia, halo konvivensia diak ho ema seluk, ho halo inovasaun oioin. 



Husi hare karau, hau hatene uza ahi fatuk tanba la iha ahi kose ou eskeru, no husi hare karau hau hatene koa tua husi tali metan. Nunee mos hatene halo saboko (hamdara), ho tokir (toki), kukus (de’sha) ho tunu naan, ikan, etu, feuk, aifarina, talas, ho maek. Husi hare karau mos hau hatene sa’e ai no nuu. Hau bele dehan nuu sira iha Faitun, Befun, Narkisi, Naedala, Uatulari too iha Nunumalau, hau sae hotu, maske aas ho la iha ainfatin. Nunee mos nuu sira iha Aliambata, Daradau iha Uatulari, ho Kumuoli too Baidubu iha Uatucarabau mos hau sa’e hotu. Hau buka sa’e uluk nuu ida hun aas, kuandu too iha leten, hau han tiha nuu mak tuun fali. Tanba sa’e nuu hatene, dala ruma hau tulun hau nia tia sira hodi hatun nuu hodi halo nuu maran hodi faan. Mas agora la bele ona, hau uluk koko sa’e dala ida iha Morgasari, Salatiga, Java Central, too duni nuu leten no hatun duni nuu fuan, maibe hau nia hirus matan sira kanek hotu, no ain nakdedar hotu. Nebee hau tauk ona sa’e nuu, agora hakarak han ho hemu nuu been, bele ba deit “sa’e” nuu iha Lecidere besik rezidensia Bispu nian, naran bolu ho “Sr. George Washongton” (alias dolar), du ke halo kole an. 
Husi hare karau mos iha kolega barak, husi karau atan sira nee. Tanba hot-hotu hare karau, too meudia lori karau ba mota, no hahu tuur hamutuk kualia, halimar, te’in/tunu/saboko/tokir ho han hamutuk. Nunee mos nani hamutuk iha mota laran. Iha mediu tinan 1977, atu sa’e ona ba Foho Matebean hodi evakua, loron tolu hau lao bolak-balik Foho Matebean ho Nunumalau. Distansia nee dok, no lao deit. Lokraik hatama karau iha luhan iha Nunumalau, depois ba toba iha Foho Matebean (Uaturui Kailelete). Dader nakukun, sai fali husi Foho Matebean ba Nunumalau hodi hare karau. Hau para hare karau bainhira sa’e ba matebean, tanba ami tenki husik hela karau, no la sa’e ba mateban leten. Hau hare karau ikus liu iha tinan 1979. 



Tanba nee, belun balu husi Uatulari dehan ami hadau sira nia karau hodi halo ami matenek, nee la loos. Tanba ami moos iha karau, desde Portugues nia tempu, no hau rasik mak hein ho hare. Maibe karau, plantasaun ho osan deit la too, tenki lao ho servisu makas, badinas, la arbiru, tulun ema, iha fiar (ba maromak ho matebean sira), mak bele tulun transforma buat sira material ba inmaterial iha ita nia kakutak/matenek. No ami mos hahu eskola, no tama iha eskola sira diak nian iha tempu Portugues, laos iha tempu Indonesia mak eskola boot. Fiar, laran mos, la arbiru, ho servisu makas, nee aset boot hau nia inan-aman hodi susesu eduka nia oan sira, maske funu ho violensia mosu beibeik iha Uatulari ka iha Timor Leste tomak.



***



Hau hahu eskola iha Escola Primaria Uatulari. Dader ba eskola, lokraik ba toos. So feriadu mak ba natar tanba dok. Karik la ba toos, entaun tulun hau nia inan ho bin sira hodi hare alin sira. Nunee mos ba kuru bee, hili ai no fai hare ho batar hodi te’in, hamutuk ho primu ho prima sira. Dala ruma tulun hau nia inan hodi halo sasoro no fo han alin sira. Nee tanba maun ho bin sira escola iha Kolegiu Ossu ou Liceu ho escola Tehcnica iha Dili, no primu ho prima sira fila ba knua tanba feriadu. Nunee tempu halimar kuaze la iha, foin halimar oituan kesak mai ona hodi ba servisu. Tempu labarik hotu tiha deit ho escola ho servisu. Ami hotu alumni kampus halo natar, toos ho hare karau, so hau nia alin sira mak ladun ona, tanba ami nia moris hahu muda oituan ona, no sira mos hela no eskola ona iha Dili. 
Ami kontente tebes bainhira iha tempu eskola no hau nia inan-aman sira iha uma natar iha Faetun, aktual postu sub-distritu Uatulari, no ami hela iha Uatulari Vila. Nunee ami bele halimar ona, bainhira eskola hotu. La hetan siak husi “ferik raizada”. Ami bolu ami nia inan nudar ferik raizada, tanba hau nia inan dader hader mai kualia ho siak too fali deit kalan tanba nia hakarak ami halo buat ruma, la bele tuur ho halimar deit. Nunee halo ita buka abrigu mos la hetan. 



Maske servisu todan, maibe eskola nunka falta. Iha eskola, hau nia maun ho bin sira hetan notas eskola diak hotu. Dala barak hetan “Quadro de Honra” (juara). Tuir exame eskrita, maibe latuir exame oral tanba nota eskrita diak ona. Hau la hatene, notas diak iha eskola nee tanba kultura servisu makas, ka tanba hau nia inan-aman nunka falta iha igreija ho kumpri nafatin sira nia adat. Maibe hau fiar, susesu iha eskola nee tanba kombinasaun entre buat sira nee hotu. 
Maske hau nia aman halo natar luang, maibe ami oan sira susar tebes han etu. Etu so han iha tempu koa hare, liu nee lae ona. Ami lor-loron rum batar daan, ou rotok husi batar (usaku), ho husi etu (kai rae roto). Dala ruma kombina ho aifarina kukus (“kai malae desa na”) ho hakmeri (kai rae rame). Ami nia hahan lor-loron nee jarang mutin, loron ba kalan, kalan ba loron mak aihan ida nebee hare ba matak hela deit. Aihan nee te’in husi foos oituan, aifarina, aitahan ho aidila fuan mak barak liu. Ami nia modo mos ida da’an nee. Han ona rotok, ho modo mak lakeru dikin, aidila, talas tahan, ho hudi lubung, tau hamutuk hodi da’an, tau bee no masin. Maske nunee, ami nunka moras ida boot, tama hospital, tanba moras malnutrisaun.



Bainhira ami hakarak han diak, ami kiik sira sempre hein iha uma oin hodi hare netik Tiu Guillerme da Costa Guterres, Sipai Kabu, husi Ossu, kaben ho hau nia inan nia alin ikun, Francisca de Sousa, Francisco da Costa Guterres, PhD, aktual Sekretariu Estadu Siguransa nian aman, sai husi servisu hodi han meudia. Ami sukat ona, bainhira Tiu Guilherme tama uma laran pasti han ona meudia, nunee ami ba halo fingi halai haleu sira nia uma, espera Tiu Guilherme ho Tia Sika bele bolu tama hodi han meudia. Nunee bele han etu, naan ho feijoada. Maibe dala barak halai too ain bubu mos sorti la iha, tia ho tiu la bolu. Oinsa mak bolu, kuaze lor-loron hanesan nee, kala tia ho tiu sira mos baruk ona. 



Tanba saa, natar ho toos luang, nunee mos ami iha karau, maibe ami susar haan etu ho naan? Ida nee tanba hare nebee produs, hau nia aman faan hotu (hela hare inan hodi kari fali), hodi hetan osan, ba ami oan sira nia eskola. Nunee mos karau faan hodi hetan osan. Nunee ami barak liu haan husi produtu husi toos. Maske nunee, osan nebee husi hare ho faan karau nee dala ruma la too ba ami nia eskola. Nunee hau nia aman tenki ba impresta ema nian, depois selu neineik bainhira too fali hare nia tempu. Dala ruma ba impresta too iha Uatucarbau hodi selu ami nia eskola. Hau nia aman dala ruma dehan hanesan nee, “ba imi nia eskola”, hau bele kiak no haraik an mos la iha buat ida, maibe imi tenki eskola, imi la bele beik hanesan hau”. 
Komitimentu hau nia aman nian ba oan sira nian edukasaun nee makas, tanba nia hatene, so eskola mak bele transforma moris, no eskola ma bele muda profisaun husi agrikutor kiak ba moris diak. Nunee hau nia aman dehan, “diak liu hau nia riku ho sasan tau iha imi nia ulun, nunee hau nia riku sei la hotu. Hau nia riku lakon bainhira imi mate. Maibe se hau riku, no imi beik, hau nia riku sei la iha folin, hau mate la lori ho, no funu ho konflitu ruma halo hau nia riku lakon saugate”. 



Hau nia aman, maske la hatene hakerek” maibe nia hatene analiza situasaun, tanba nia liu husi prosesu ho esperiensia ida naruk, konaba sa ida mak moris, funu, violensia, mate, lakon ho kiak? Esperiensia ninian hahu kedas husi funu Japoneza (WW II), Revulusaun 1959 too 1975 nebee nia maun alin sira barak mate, no lakon uma ho sasan tanba konflitu ho violensia. Nia mos dadur fila-fila, iha tinan 1959 no mos iha 1975 too 1977. Sekarik hau nia aman hatene lee ho hakerek, nia mos bele mate ona hanesan mos nia primu sira. 



Ho komitimentu nee, nia servisu makas, loron-kalan, hodi hetan osan haruka nia oan sira ba eskola. Iha Portugues nia tempu kedas, hau nia aman haruka ami ba eskola terbaik iha eskola primaria iha Uatulari, Kolejiu Ossu, Eskola Teknika ho Liceu Dili. Iha 1974, hau nia bin Jacinta ramata eskola no servisu sai nudar profesora hodi tulun fali alin sira. Nunee tinan 1975 la iha mudansa politika ruma karik, ami balu ba tiha ona Portugal tanba hau nia maun ho bin sira hetan Quadro de honra (juara) iha sira nia eskola. Hau nia primu, Gregorio Basilio “Lobodara” ba uluk ona iha Portugal. Nee hanesan dalang ida ona. Maibe buat ida mak hau nia inan-aman hakarak maibe la atinzi mak nee, sira hakarak ami sira nee bele sai madre ka padre. Ami la bele sai padre ho madre tanba atu tama seminariu iha tempu Portuguese karu tebes, tanba alein selu osan eskola, tenki lori kama, lensol, froinas, ropa oioin nebee hau nia aman la iha kbiit hodi sosa. Maibe hau nia aman kontenti nafatin tanba nia bele susesu konversi profisaun nia oan sira husi agrikultor kiak ba profisaun seluk via investa makas iha edukasaun. 



Uluk hau nia aman servisu makas ho katana ho aisuak, maibe agora nia oan sira servisu makas ho lapizeira ho komputador. Hau nia aman moris iha 5 Feveriru 1932 no mate iha 22 Maiu 2009 ka mate ho idade 77. Husi nia dedikasaun, hatudu katak ema agrikultor, la hatene lee ho hakerek, ho foho oan, la signfika la bele ba oin. Naran servisu makas, la arbiru, laran moos no iha fiar, dalang sempre iha. Hau nia aman mate, iha tempu ida ami hotu hatene lee ho hakerek. Obrigadu Apa ho Ama. Ami orguilu boot nudar agrikultor kiak nia oan, orguilu boot nudar ema la hatene lee ho hakerek nia oan no orguilu boot nudar foho oan. 



Atu respeita hau nia aman nian profisaun, no valoriza agrikultor no ema la hatene hakerek ho lee sira, tulun hasai ema husi kiak, nudar responsabilidade sosial, no nudar agradese wain ba aman maromak, ami DIT agora iha bolsa estudu ida nebee ami dezeina espesial ba ema agrikultor, la hatene lee ho hakerek nia oan sira hodi eskola iha DIT gratuita tuir area espesilidade nebee sira hakarak. Bolsa estudu nee hamutuk 24 fo ba sira nebee hotu eskola sekundariu iha distritu 12 (la inklui Dili), tinan-tinan husi distritu ida ema rua. Selesaun bolsa estudu nee sei servisu hamutuk ho Eskola Sekundariu ho Padre Parokia hodi hetan duni ema tuir kriteria nebee ami determina. Sira mak selesiona no DIT simu deit.***



* Sei iha Parte Tolu. Hakerek nee versi FB neduni sei "putar", no la sistimatiku, maibe hakerek iha versi ida informal. Hakoak boot.

Sei kontinua....

Entre Vokasaun Sai Padre Jesuita no Hametin Espirito Nasionalismo

Historia real hosi Amu Lulik Jesuita Venâncio da Costa Pereira, S.J.

Parti Ida..

"Fahe esperiencia no testemunho kona ba vocação hakarak sai Nai Lulik Jesuita hada'et ho moris espirito patriotismo no nacionalismo hodi halao actividade “clandestino familiar” iha hau nia  formação tomak hanesan  ema Catolico Timor oan hodi hatan ba Maromak nia bolu"

Se Maka Padre Venâncio da Costa Pereira, S.J.?
Padre Venancio, S.J. moris iha Dili 1970, 21 de Janeiro, husi Paroquia Motael. Sarani iha dia 14 de Maio 1970. Primeira comunhão iha 15 de Agosto 1976. Simu sacramento crisma husi Dom Martinho da Costa Lopes iha 10 de Dezembro 1977 (ho tinan hitu deit, labarik kikuan liu iha grupo crismado nian iha tinan neba, iha Igreja Paroquial Santo Antonio de Motael Diocese Dili nian). 
Tama Seminário Nossa Senhora de Fátima Bispo Madeiros Lahane Mota Laran Diocese de  Dili iha dia 17 de Julho 1987 too Fulan Junho 1990. Husi tinan 1990 to’o 1991 Estuda Humaniora iha Seminario Wacana Bhakti Jakarta – Indonesia (KPA iha tempo neba). Tama Noviciado Jesuita nian iha dia 6 de Julho 1991 iha Girisonta Central Java-Indonesia. Primeiros votos Jesuitas nian simu iha dia 7 de Julho 1993 Iha Girisonta. Hahu Fulan Agosto 1993 – fulan Junho 1997 estuda Filosofia iha STF Driyarkara – Jakarta – Indonesia. Iha Julho 1997 to fulan Junho 1999, ba halo Regência periodo apostolado nian, hanorin iha Xavier High School Mabuchi Hill, Federated States of Micronesia (Ilhas Pacificas). Iha fulan Junho 1999 to 2002, estuda Teologia iha Universidade Gregoriana Roma – Italia, iha duni tinan 2002 estuda Comunicação iha Universidade Ateneo de Manila - Filipinas. Simu ordenação diaconado iha loron 7 de Setembro 2002, fulan 3 tiha, simu ordenação Sacerdotal iha loron 8 de Dezembro 2002, iha Dili-Timor Leste.

Tamba Sa no Oinsa Padre Venancio S.J. Hili Dalan Sai Amu Lulik Jesuita?
I.      Historia Vocação (Desde quando hanoin tama Seminário):
Hau hakarak tama “koko deit”  moris iha Seminario wainhira hau sei kiik iha level SMP nian. Tamba hau hare'e katak moris iha Seminario ne’e atrai oituan hau nia-an, li-liu kona ba moris disciplina no formação integrada nebe maka Seminário oferece, no mos ho sistema educação sistemática nebe maka Seminário aplika no implementa. 

Desde sei kikuan (iha SD) maka hau ho hau nia primos irmãos balu no colegas sira balu, husi Igreja Paroquial Motael ho labarik sira seluk mai husi Paroquia hotu Timor Leste nian sempre ba tuir ona formação informal iha Seminário Lahane Mota Laran, iha loron Domingo-Domingo. 

Nelson de Carvalho (Maneco- advogado no artista tokador) maka lori hau ba hahu tuir grupo aspirante nian iha Seminário Mota Laran – Lahane. Hau sei hanoin konaba ami lubuk bo’ot husi Zona Bairro Pite, Ailok-Laran, Caucaulidu, Vila Verde, Motael no fatin seluk tan. Quase labarik  barak iha tempo neba domingo-domingo husi ida-idak ninia paroquia ka ida-idak nia grupo ba tuir encontro aspirante nian, iha Seminário Lahane.

Iha Seminário ami hasoru malu ho sira seluk hanesan Senhor Jorge Manuel Serrano, Senhor Manuel Serrano, Senhor Antonio Viera, Padre Giovanni Melo de Sousa, Senhor Rui Lourenço da Costa, Senhor Jose António, Senhor Jorge Trindade Neves de Camões, Senhor  Elvis Ximenes, no se la sala ho senhor Elvis nia alin Gil (husi Bairro Pite), Senhor Celso Ximenes Oliveira, Senhor Celio Ornelas Gusmao ho nia alin senhor Juvinal.  E Sira seluk-seluk tan. Iha tempo ami participa encontro sira ne'e, hau hare'e katak actividade religiosa Uma Kreda nian, concentra iha Seminário. No Seminário de Nossa Senhora de Fátima hanesan tebes fuan ka coração de Igreja de Timor Leste nian, atu prepara ema jovens Timor oan sira,  ba sai leigos formados no nai lulik formados iha futuru. Tuir realidade acontece duni nune’e, agora daudaun hau bele hare'e rasik ho hau nia matan, i, senti rasik iha hau nia esperiencia moris nian. Hau iha razao profunda ida, atu agradece ba Seminário Ménor Nossa Senhora de Fátima Lahane-Mota Laran.

Hau aprecia tebes ho maneira irmãos Seminaristas kuandu sira orienta ami. Iha tempo neba hau mos hasoru malu ho hau nia maluk balu hanesan: Padre Violanto Soares, S.J., Senhor Antonito de Araújo, Senhor Bendito Freitas, Senhor António de Conceição, Senhor Padre Juvito de Araújo, Senhor Estevão. 

Senhor Antonito de Araújo (nebe maka sei maluk ho hau, nia badinas tebes sempre lori “refleção evangelho domingo-domingo nian mai fahe ba hau nia familia sira liu-liu ba-hau nia papa, buat ne’e  hanesan “stensilan deit”, maibe iha lian Portuguese). Sim, irmão barak maka influençia ami labarik lubuk ida iha tempo neba husi periode mais ou menos 1983 to 1986, e em fim ami barak maka tama duni Seminário Lahane, depois de acaba ami nia estudos iha SMP. Entaun nune’e hau  escola ho sira seluk, sira lubuk ida, iha tempo neba iha SMAK São José Balide Dili iha lokoraik, no deves enquando, ami tuir aulas balu iha externato de São José, hamutuk ho amu Leão no amu Cunha. 

Kalan-kalan ami iha aulas “tambahan” iha Seminário Lahane. Professores nebe hanorin ami iha SMAK São José no Seminário Lahane Mota Laran, maka: Senhor Benjamim Corte Real, Senhor Domingos Maia, Senhor Alexandre Corte Real (hanorin Francês), Senhor Emanuel Ulu (hanorin Alemão), Senhor Alexandre Magno, Senhor António de Araújo, Padre Leão da Costa (Director ba Externato no SMAK São José), Padre Domingos Morrato Cunha, Professor Ponciano Barros (hanorin Ingles). Professores Lingua Portuguesa nian iha Semninário Lahane maka Senhor João de Carvalho Nunes (matebian), Senhor Estevão (matebian), Senhor José de Carvalho (husi Turiscai). Pe. Francisco Barreto no Pe. Domingos Siquiera (matebian) sira nain rua hanesan perfeito no hanorin ami Latin, iha periodo nebe maka la hanesan. Bispo Dom Alberto Ricardo da Silva hanorin ami musica gregoriana, Pe. Sancho Amaral (hanesan mos perfeito iha periodo seluk no hanorin mos musica), Pe. Filomeno Barreto (hanesan perfeito). Pe. Rutten, SJ husi Holanda maibe membro Jesuita husi provincia Indonesia nian, hanesan direitor espiritual no hanorin biblia. Pe. Martins S.J. hanesan Reitor Seminário troka Pe. Felgueiras S.J. Pe. Filomeno Jacob S.J. hanorin Ingles. Senhor Hermilindo Cofitalan (matebian) hanorin Latin ho aulas seluk tan. 

Iha tempo neba, grupo escúteiro no drama Externato São Jose, no, grupo coral no drama/teatro Seminarista husi Seminário Lahane nian, forte teb-tebes no iha influencia nebe bo’ot tebes. Seminarsita sira iha relação nebe maka forte tebes ho ami nia familia ho nune’e ami nia familia sira mos hatene no konhece malu diak no suporta malu furak tebes. Nune’e ami sempre frequenta activamente iha actividade hotu-hotu nebe maka ami nia paroquia no diocese halao. Ami senti tebes sentimento “sentir e viver com Igreja” forte tebes iha ami nia fuan. Ami iha duni IDEAL CLARO IDA eh MEHI IDA nebe nabilan tebes ba moris futuru nian, la seluk la le’et, maka UKUN RASIK AN

II.   Iha tempu neba fasil ka lae sai padre Jesuita?
Tuir esperiencia ami lubuk ida nian, no liu-liu hau nia esperiencia pessoal hanesan Timor Oan nebe maka iha tempo neba hakarak sai Jesuita ne’e la fasil ida. Todan tebe-tebes iha ninia aspectu hotu-hotu. 

Hau bele dehan husi periodo 1975 – 1999 tempo invasão no ocupação brutal Indonesia nian iha Timor Leste, hau bele confessa  katak la fasil mai Timor oan sira atu tama Jesuita. Tuir facto historico hau lembra katak Padre João Inocencio Piedade, SJ, nia maka tama uluk Noviciado Jesuita nian, iha Girisonta – Semarang Indonesia iha tinan 1977. Maibe molok nia tama, nia mos ho ninia amigos seminaristas sira seluk ba halo formação no estudos filosofia iha Seminário Ritapiret – Maumere, iha ilha Flores. Wainhira Padre Inocençio tama noviciado Jesuita nian, hau foin tinan 7. Tuir mai maka Padre Filomeno Jacob, S.J.

Depois Padre  Violanto Soares, S.J., ho Senhor Francisco Lelan (eis deputado), sira nain rua tama noviciado hau rasik foin hahu tama Seminário Lahane Mota Laran iha tinan 1987. Sira seluk nebe tuir mai maka hanesan: Senhor Rui Lourenço da Costa, Senhor José Cornelio Guterres, tuir fali tan maka Senhor Fernando Hanjam, Senhor Fulgencio, Senhor nain rua tan ida husi Kupão naran Senhor Vincencius, ida fali  husi Maluku ho naran Senhor Herman. 

Iha hau nia tempo, depois de, hau nia turma remata SMAK, candidato nebe maka hakarak tebes koko tama Companhia de Jesus maka hau rasik no hau nia belun diak, companheiro da mesma caminhada maka Senhor Jorge Trindade Neves de Camões. Ami nain rua ba hamutuk Jakarta, tama Classe KPA (Kelas Persiapan Atas, hanesan preparação molok tama ba Noviciado) ami estuda tinan ida deit, iha Seminário Wacana Bhakti – Pejaten Barat, no 10, Jakarta Selatan. Wainhira ami nain rua estuda iha Jakarta, ami mos consegue hasoru no halo comunicacao ho Timor oan sira seluk, nebe maka escola iha Universidade sira iha Jakarta, Bandung, inclui Frater Diocesano Timor oan sira husi diocese Dili, nebe maka ba halo ano espiritualidade iha Klender Jakarta Timur, hanesan Pe. Lucio Norberto de Deus, Senhor Rogerio dos Santos, Senhor Jacob Pinheiro (hau nia maluk husi Maubisse),  Pe. Mateus Afonso (agora iha Balide), Pe. Mouzinho, Pe. Eduardo (Reitor Seminário Fatumeta agora) no sira seluk tan. Tuir mai, ikus liu  iha tinan 1991, hau mesak deit maka tama noviciado Jesuita nian iha Girisonta Semarang, Central Java – Indonesia iha dia 6 de Julho de 1991. Senhor Jorge Trindade Neves de Camões direitamente estuda Filosofia iha STF – Driyarkara Jakarta. Tuir ami nain rua sei iha tan Senhor João Sarmento (la remata noviciado), Senhor Arnaldo dos Reis Araújo Soares (la konsege tama noviciado), agora hanesan advogado iha Jakarta, no Padre Plίnio Martins, S.J. 
Padre Plίnio Martins, S.J. maka taka odamatan tamba depois de Padre Plίnio laiha tan ona, Timor oan nebe maka tama ba noviciado Girisonta. Novicios Timor oan sira, hahu husi ita ukun- an ne’e, ba halo sira nia formação noviciado nian iha Singapora. 

Iha tinan 2008, Companhia de Jesus Timor Leste loke rasik noviciado iha Dili, nune’e Timor oan sira nebe maka hakarak tama Jesuita bele hahu ona sira nia formação noviciado nian, iha Dili–Timor Leste. Ba alta continução de formação no estudos Jesuita Timor oan sira nian, iha fase juniorado, filosofia no teologia nian, sei halo hela iha rai liur, hanesan iha Filipina, India, Indonesia, Melbourne no Roma. Aban bain rua iha futuru bele mos iha tan fatin eh nações seluk karik, depende deit ba situação no nescessidade.

Hanesan hau dehan iha leten katak, la fasil mai ami eh mai Timor oan sira, tama Jesuita iha tempo Ocupação Indonesia nian tamba razões hanesan tuir mai ne’e, (ne’e razões pessoal hau nian). Primeiro, razão Politica. Tamba ema Indonesia sira, iha sira ninia kakutak, iha sira nia hanoin, iha sira nia estrategia, iha sira ninia filosofia ida katak  Timor Leste ne’e tenki Integra-an ba Indonesia. Integração maka sai hanesan solução absoluta ida, laiha tan meios seluk. Ho nune’e, dificil tebes mai Timor oan sira iha tempo neba, atu simu realidade ida ne’e. Segundo,  razão cultura no lingua. Tamba cultura javaneses nian maka domina iha moris Jesuita Indonesia sira nian. Em geral, Jesuita Indonesios sira, mai husi cultura java. Ema non-java ne’e oituan tebes sai Jesuita iha Provincia Jesuita Indonesia nian. So sira nebe maka misto oituan ho china, ka (java-china) bele consegue mix ka tama kahur ho javaneses sira, maibe nemos la façil ida ba mix china-java sira ne’e, maibe diak oituan ba mixto china-java sira,  tamba china-java sira ne’e, hatene mos koalia lian javaneses nian. Façil liu ba sira atu adapta. Ema java nia cultura dehan “halus” ita Timor nia cultura dehan “directamente ka langsung”, los dehan los, sala dehan sala. Entaun nune’e la dun facil mai Timor oan sira atu adapta.  Maibe, em fim, ami balu consegue duni adapta, tamba hakarak terus, hakarak hata'an duni ho seriedade no honestidade ba Maromak nia bolu. Ho mehi no ideal ida nafatin, katak loron ida sei fila fali ba Timor. Terceiro, assunto social – religiosa. Ita mai husi background maioria Catolica, iha java maioria musulmana. Fundo espiritualidade religiosa popular, la hanesan. Ita iha actividade relgiosa nebe maka livre, publico no actividade relgiosa catolica nian ne’e, sai tiha ona hanesan ita nia toman, ita nia traidição eh ita nia cultura religiosa e cultura de fé, biar ba ita mos iha nafatin uma lisan ka uma lulik, maibe Catolisismo sai tiha ona hanesan vida eh moris ema Timor nian. Entaun, la facil mai ami atu adapta. Ne’e duni, ho esforço maximo no supremo sacrifiçio ami balu consegue duni, biar todan, terus no biarba la facil, maibe ho fiar, persevera e fidelidade ba vocação, em fim buat sira imposivel sai fali possίvel. Quarto, assunto sistema académico no senso humaniora nian. Pessoalmente, assunto ida ne’e diferente oituan ho esperiençia hau nian hanesan ema Timor oan nebe maka moris iha Dili, mai husi familia ho fundo rai mambae (rai klaran) nian. Sistema académico nebe maka uluk portuguese hanorin no aplica ba ita nia avo sira no ita nia aman-inan sira, nomos formação humaniora, no cortesia nebe maka hau nia inan-aman, no avó sira husi hau nia familia bo’ot  hanorin mai hau, la han malu ho estilo no maneira cultura javeneses nian, tamba ne’e, maka dala barak hau tenki barani “letting go”, buka nafatin atu adapta no flexibel ho situasaun. 

Maibe, pontu central maka ne’e, tamba ami hetan inspirasaun no motivado tebes ho espiritualidade Santo Inacio de Loiola, liu-liu tan ho ninia ensinamento e practica exercisio espiritual nian, ne’e fo tebes kbi’it, atu tahan, atu persevera iha dalan hatan ba Maromak nia bolu. Tamba ikus liu Maromak maka tenki sai hanesan centro ba buat hotu-hotu iha ema nia moris. 

Sei Kontinua.....

Wednesday 15 August 2012

Timor Leste: Krisi Familia, Krisi Sociedadi






Iha realidadi ohin loron nian, mosu krisi oi-oin iha sociedadi Timor. Igreja Katolika rekonhese ona katak hafoin tiha ukun-an, sarani komesa menus iha Igreja. Dala barak mosu pergunta: oinsa papel Igreja Katolika Timor post Independensia? De faktu, existi problemas barak maka afeta sociedadi Timor, liu-liu familia no juventude sira. Existi juventude barak maka lakon diresaun moris lolos nian hodi mete iha droga, prostituisaun (ate prostituisaun infantil), sexo livre, la respeitu inan-aman, etc. Existi familia barak maka fahe malun tamba osan ou poder politiku. Pergunta ida simples, sociedadi ida nebe maka ita hotu hakarak atu existi iha Timor Leste? Resposta laos fasil.



Iha tempu modernu ida ne'e, ho avansu teknolojia, hau hare'e katak rede sosial hanesan Facebook, Twitter, etc hadau liu tempu familia no juventude sira nian. Ema barak maka aproveita rede sosial sira ne'e hodi hakerek no hatudu sira ninia life style nebe nakonu ho koloridu no rebo2. Ema balun hatene uza rede sosial sira ne'e, maibe, ema balun la hatene uza. Sira nebe hatene uza maka sira nebe hakerek ou fo'o mensagem nebe diak. Sira nebe la hatene uza maka sira nebe aproveita hodi tolok, insulta, trata a'at malun, etc no mos hatudu sira ninia imajem korporal nebe seksi. Sociedadi ninia moris mak nune ona?



Lae. Ita sei bele hadia ita nia sociedadi hosi Krisi Humana ida ne'e. Bele komesa hosi familia hodi hatudu edukasaun diak ba oan sira. Maibe, ida ne'e laos fasil tamba existi familia barak maka ruin tiha ona. 



Tuir lolos ho krisi humana nebe mosu iha ita nia sociedadi, devia kria Sekretariu de Estadu ba Promosaun Familia. Hau hanoin, ho kriasaun SE ba Promosaun Familia, bele hadia familia nia moris. Infelizmente, la iha ema ida mak hanoin to'o iha ne'e. Tamba, ita hotu hanoin katak ho deit Ministeriu Edukasaun bele ona transforma iha futuru sociedadi Timor ida diak, matenek no avansadu. Lae. 



Kuandu mosu krisi iha Timor, pergunta nebe mosu maka ne'e "to'o iha nebe Estadu tau matan ba familia sira? To'o iha nebe Governo ninia planu ba familia sira?". 



Maibe, dalabarak mosu pergunta: "to'o iha nebe familia ninia kontribuisaun ba hadia sociedadi no nasaun Timor?"



Ikus mai, hau hanoin Igreja no Governu tenki servisu hamutuk hodi hadia sociedadi Timor nebe moris ona iha krisi humana nia laran. Tamba, "FAMILIA FORTE, NASAUN FORTE". 



Boa leitura,



Celso Oliveira

Sunday 12 August 2012

HAU NIA MORIS, FAMILIA HO UMA KAIN


Historia real hosi Reitor DIT Estanislau de Sousa Saldanha, nebe bele muda Timor oan nia hanoin no moris.

Estanislau Saldanha ho nia familia 

Parti Ida

Hau, Estanislau de Sousa Saldanha, moris iha Uatulari, husi familia agrikultor ho familia kiak ida husi Nunumalau, Afaloicai, Uatulari, Viqueque, Timor-Leste iha 29 Novembru 1966. Hau nia aman, Januario Saldanha (mate ona) husi Nunumalau, jerasaun Makasae husi Quelicai (Abu). Hau nia inan, Amelia de Sousa (agora hela iha Nunumalau) h
usi Sorudou, Uani-uma, Uatucarbau, jerasaun Naueti. Ami nia knua Nunumalau iha kedas Fronteira, entre Suco Babulo ho Suco Afaloicai nebee iha Naueti ho Makasae, no husi jerasaun kahur malu, Makasae-Naueti, neduni ami maun-alin sira mos hatene hotu Makasae ho Naueti. 

Hau nia aman ho inan la eskola, nunee sira la hatene lee ho hakerek. Aman servisu nudar agrikultor, iha tempu udan halo natar ho toos no iha tempu bailoron koa hare, kesi kuda ho tulun hare karau. Hau nia inan tulun hau nia aman hodi servisu iha natar ho toos, hare oan sira, no iha tempu bailoron tulun koa hare, no halo tais (tais feto ho tais mane). 

Maske badinas loos iha toos ho natar iha tempu bain let, maibe hau nia inan-aman la falta ba igreija iha domingo, anounser moras. Tanba nee keta hakfodak hau nia inan nee sai hanesan mos “pasukan berani mati" (hahahaha....), bainhira igreija demo iha Dili kontra desizaun Governu TL hodi hasai "relijiaun" nudar materia obrigatoriu iha kurikulu eskola primaria, nia iha laran hotu, lor-loron ba tasi ibun hodi demo, maske ami dehan lalika. Nia siak ami hodi dehan “tanba hau fiar, tuir igreija no halo buat sira nee, mak ohin loron imi sai ema. Nebee nonok”. Iha tempu Indonesia, sarani sira iha Uatulari ba sobu mesjid ho igreja seluk, tanba ladun aseita existensia relijiaun seluk iha sira nia sub-distritu, hau nia inan mos pasti iha laran. Nee fiar ida konservativu ba maromak ho igreija, parese nee esesivu. Maibe nee fiar, sira kumpri, no ami oan sira mos fiar nee, maibe oan sira sei la militan hodi sai "pasukan berani mati" hanesan hau nia inan hodi sobu "ema nia fiar". 

Hau nia aman nia agenda servisu nee tetap ona, loron bain leet ba kantor (toos, natar ho hare karau/kesi kuda) iha tuku 5 ka 6 dader, no fila haan dader tuku 9, ba fali servisu too rai nakukun (la hare malu, nee sasukat oras foho nian) mak fila uma (han meudia iha natar laran ka toos laran). Iha Domingo, servisu para hotu, so ba misa deit, hotu misa, hau nia aman baibain ba kualia halimar ho maun-alin ka kolega sira ou ba futu manu ka joga karta ho maluk ou maun-alin sira, Nia agenda nee, hahu husi servisu makas iha loron bain leet, ho fim semana santai, inklui joga karta ho maluk ho maun-alin sira. Ida nee hampir pasti, nia oan sira barak mak "copy & paste" nee. Nee mak pepatah dehan "buah jatuh, tidak jauh dari pohon (aifuan monu, la dok husi nia hun)”. 

Hau nia aman ho inan mos badinas tulun igreija, lori sira nia servisu, tulun ho produtu agrikultura ka tulun osan tuir sira nia kbiit. Ba sira rua igreija ho maromak mak buat hot-hotu, ho tuir mai mak adat (beiala sira). Pratika rua nee lao paralelu, desde avo sira nia tempu, too mai ami oan sira.

Hau nia aman ho inan mos halo lia la hakiduk via sira nia servisu makas, ho solidaridade social nebee boot ba familia ho ema seluk. Ba sira, kaer metin filozofia simples ida, “tulun ema, atu ema seluk mos bele tulun fali ita. Se ema seluk la tulun ita mos, aman maromak ho matebean sira sei tulun ita”. Susar tebes atu rasionaliza nee, no oan sira buka muda oituan, maibe susar atu konvense sira, tanba sira hatudu evidensia forti, “ami halo buat sira nee, mak agora imi sai ema”. Oan sira lakon resposta sensivu hodi hatan ba statemen nee. Maske nunee, “jiwa social”, dala ida tan, “aifuan monu, la dok husi nia hun”, nia oan sira mos “copy and paste” hahalok sira nee, maibe halo ajustamentu balu hodi tuir trend mudansa moris iha tempu agora. 

Ami maun-alin sira hamutuk 12, bele sai hanesan tim futebal ida ho cadangan ida. Karik basket, ami iha tim rua, ho cadangan ida no voli karik, ami iha tim rua cadangan la iha. Kalah Manajer Tim mak hau nia aman ho Sefi logistika mak hau nia inan. Maibe tanba hau nia alin rua mate ona, agora ami iha nain sanulu deit, no ami mos lakon manejer diak ida, hau nia aman, no sefi logistika mak sei forti hela, no agora sei hela iha Nunumalau. Nunee ami so bele forma deit tim voli ida, maibe tim tebe bola elementu la too ona. Ami sei bele harii tim basket rua, maibe la iha cadangan. Maske nunee, ami la bele ona halo tim bola, tanba ami nia kabun mos bola hotu ona, nunee duni tuir bola mos la toman ona. Nebee husik oan sira ho bei oan sira mak forma fali tim bola.

Ami nain 12 mak nee:
1. Jacinta Saldanha, kaben nain, hela iha Nunumalau, feto foun Uatulari duni (naueti), hotu eskola primaria iha tempu Portuguese, no uluk servisu nudar profesora iha tempu Portuguese ho Indonesia. Agora la servisu tanba ami husu tulun ba nian hodi hein uma iha Nunumalau, Uatulari.
2. Salavador J. Ximenes Soares , kaben nain, hela iha Dili, mane foun Liquica, lisensiadu Direitu (Sarjana Hukum) husi Universidade Katolika Atma Jaya Jakarta, agora servisu nudar Diretor Geral STL Media Group, uluk tempu Portugues eskola iha Liceu Dili, no iha Indonesia nia tempu Diretor Diariu Suara Timor Timur, ho Membru Parlamentu Indonesia husi Timor Leste.
3. Adozinda Maria Nunes, kaben nain, feto foun Aileu, iha tempu Portugues eskola iha Kolegia Santa Terezinha Osso, no iha tempu Indonesia eskola iha KPAA. Agora la servisu alias hela iha uma hodi loke kios no hein nia oan sira. Uluk iha Indonesia, nia servisu iha Kantor Funsaun Publiku.
4. Domingos Saldanha, kaben nain, mane foun Oecusse, Lisensiadu Politika husi Universidade Timor Timur (UNTIM), Timor Leste. Agora servisu nudar Vise Diretor STL Media Group. Iha tempu Portuguese eskola iha Escola Tecnica Dili, no Indonesia nia tempu servisu nudar staf iha PEMDA Dili, no Vise Diretor Diariu Suara Timor Timur.
5. Joao Mariano de Sousa Saldanha, kaben nain, hela iha Dili, mane foun Lolotoi, Bobonaro, doutoramentu (PhD) iha Politika-Ekonomia husi Universidade San Diego, USA. Iha Portuguese nia tempu eskola iha Escola Technica Dili. Iha Indonesia nia tempu, depois hetan lisensiadu ekonomia (Sarjana Ekonomi) husi Universitas Kristen Satya Wacana (UKSW) Salatiga ba hanorin iha Universitas Krida Wacana (UNKRIDA), Jakarta. Depois manan bolsa estudu Fullbright ba kontinua Master iha International Management iha Arizona, USA, hotu Master hanorin iha Universitas Katolik Atma Jaya Jakarta ho Universitas Trisakti Jakarta. Nia mos sai dosenti vizitante iha Charles Darwin University, Australia ho peskizador vizitante iha Australian National University, Australia. Hotu nee nia hetan bolsa estudu husi Ford Foundation hodi hola PhD iha Harvard University/San Diego University iha USA. Agora servisu nudar Asesor Makro-Ekonomia iha Ministeriu Finansa, Timor-Leste ho sai nudar Prezidenti Partidu Republikanu.
6. Estanislau de Sousa Saldanha, kaben nain, mane foun Ualili, Baucau, hela iha Dili, Master iha Teknolojia Kimika (Energia ho energia alternativa) husi Massey University, Nova Zelandia. Uluk Portugues nia tempu eskola iha escola Primaria, Uatulari, no iha tempu Indonesia servisu iha Dinas Pertambangan Timor Timur. Agora sai hanesan Reitor Dili Institute of Technology (DIT), Timor Leste. 
7. Salis. Agora hela iha suku BALALA (suku Ba La fiLA) alias matebean ona iha tempu Portugues, momentu nia sei kiik hela.
8. Saturnino Baptista de Sousa Saldanha, kaben nain, mane foun Dili, hela iha Dili, Eskola Doutor Espesialista iha Ortopedika iha Universitas Kembangsaan Malaysia (UKM). Uluk tempu Portugues nia eskola iha Escola Primaria Uatulari, no tempu Indonesia eskola iha Fakuldade Medicina, Universidade Diponegoro (UNDIP) Semarang, Indonesia. Agora servisu iha Hospital Nasional Guido Valadares, Dili. 
9. Angelina Joanina Saldanha, kaben nain, feto foun Uatulari (makasae), hela iha Dili, hola lisensiada iha Direito (Sarjana hukum), Universitas Katolik Soegyopranoto, Semarang, Indonesia. Agora servisu nudar procuradora iha Procuradoria Distritu Dili. 
10. Ladislau Estaquio de Sousa Saldanha, kaben nain, mane foun Ermera, lisensiadu iha agrikultura husi Universitas Kristen Satya Wacana (UKSW), Salatiga, agora hola programa masteradu computer iha UNTL. Agora servisu iha Timor Telecom. 
11. Cirilia Amelia de Sousa Saldanha, kaben nain, feto foun Aileu, eskola iha UNDIL (la hotu), no agora servisu iha RTTL. 
12. Salis. Agora hela hotu iha suku BALALA alias matebean, mate sei bebe hela antes sa’e matebean iha tinan 1977. 

Hanesan hau temi iha leten, hau kaben iha Salatiga, Java Central, Indonesia, iha tempu ida hau nia kaben, Isabel Franklin de Jesus Marques Belo (Betty), husi Boleha, Uailili, Baucau, sei eskola hela iha Universitas Kristen Satya Wacana, Salatiga iha tinan 1992. Agora Betty servisu iha UN Women iha Dili. Hau kaben iha Igreija Katolika “Miki”, Salatiga, ho padrino/madrina mak hau nia maun boot, Salvador Januario Ximenes Soares ho nia kaben Isabel de Jesus. Ba hau loron kaben espesial no memoriavel, nunee bele halo ita nain ho ema seluk hanoin nafatin momentum nee. 

Tanba nee, bainhira kaben, ami deside hodi uza ropa tradisional Timor nian, tais, no hakarak hatais tais kompletu, maibe belun ho maluk balun dehan lalika uza kompletu, no uza tais maibe uza kamizola iha laran. Parase razaun ba sira husu ba hau la bele uza ropa kompletu mak nee: (1). Hatais ropa ho tais tradisional kompletu hare hanesan fali “porno”. Momentu neba body mos “bina rangka” neduni ladun pas ida. Karik body bina raga, belun sira mos kala suporta mate an karik. (2). Iha tempu neba duut mos naruk hela iha hirus matan, no kaliling. Duut ida matebean nian sei buras hela, maibe problema boot mak morin ida matebean nee mos sei makas, tauk polusaun, no halo ema la tahan tuir misa. Problema momentu nebaa “rexona” mos la iha, ka iha mos, sei sosa lakotu. Nunee mos atu uza kamii maibe tauk fali nehek ho susuk hahhahhh…. (3). Razaun nee mak perigu liu, la toman hatais ropa adat-tais tradisional Timor nian, bainhira hatais sala, no kaer sala tais iha Igreija laran bele monu tuun, padre bele taka matan, enves de fo bensaun ba ami nia kadeli ho ami rua, amu bele fo sala bensaun fali ba “baino ho noi oan”, habis tanba tais monu, padre hotu taka matan hodi hateke matan ikun deit hahahha…. Neduni ami kompromi, hatais tais ba misa kazamentu la presiza kompletu no uza kamizola iha laran. Nunee “ROPA BELE INPERFEITU, MAIBE KABEN IHA IGREIJA TENKI PERFEITU”. 

Nunee mos bainhira atu halo resepsaun, hau hakarak uza “maek” ida ka talas boot ida, depois infeita, hodi simboliza hanesan dosi kek ida hodi koa, lalika kek ida. Ida nee buat ida ke lain-daripa-yang lain, ema sei la halo tuir, la haluha, no ema sei konta ba malu tinan-ba-tinan konaba momentum “aneh” nee. SIMPLES, MAIBE MEMORIAVEL (SIMPLE BUT MEMORABLE). Maibe hau nia maun Salvador ho Mana Belita seidauk bele simu idea “aneh” nee, no lakohi idea maek/talas troka ho dose kek iha meja leten. Neduni Maun Salvador, Mana Belita ho hau nia maun seluk, Domingos Saldanha ho hau nia banin sira (Carlos Marques Belo ho Aquelina Freitas) mak tulun halo ami nia festa kaben nian, ami simu deit, no dansa too dader iha Kafetaria Kampus UKSW Salatiga. Keep my wedding ceremony based on the basic philosophy: “SIMPLE, CHEAP, MEMORABLE AND BACK TO BASIC AS A VILLAGE SON”.

Agora hau iha oan 3, hot-hotu mane. (1). Ida boot, Jevelinho Januario Franklin Baptista de Sousa Saldanha (JOVI), moris iha Salatiga, 3 Outubru 1992. Agora nia eskola programa lisensiatura iha Sistem Informasi (Informatika) iha UKSW Salatiga. (2). Estornino Alberto Franklin de Sousa Saldanha (NINO), moris iha Dili, 28 Augustu 1997. Agora Nino eskola Kelas I iha SMA Lab UKSW Salatiga. (3). Joaozinho Franklin Saldanha (SINO), moris iha Dili, 30 Juinu 2002, no agora eskola iha Escola Primaria Portugues iha Balide, Dili. Distansia moris oan sira, kuaze tinan lima-lima, nee planeia duni nunee atu oan sira bele tulun malu, no fo espasu ba inan-aman hodi prepara oan sira nia futuru. Espera inan-aman bele tulun oan boot, eskola hotu, servisu hodi tulun fali inan-aman hodi haruka nia alin sira ba universidade. Nee espetativas nebee mosu antes hau kaben, maibe bele realiza ka la lae, nee misteriu maromak nian. “IT IS GOOD TO HAVE A FAMILY PLAN, AND OUR RESPOSIBILITY IS TO WORK HARD TOWARD THIS PLAN, NO MATTER WHAT THE RESULTS WILL BE, THIS IS THE SECRECY OF THE LORD”. *

*). Historia mesak nee hau hakerek hodi share ho belun FB sira. Ida nee bazeia ba pedidu husi belun Celso Oliveira nebee husu ba hau dala rua ona via FB. Agora mak hau foin hahu hakerek, maibe nee hanesan Parte Ida, depois sei iha Parte seluk. Deskulpa karik hostoria mesak nee lakona ba belun sira nia laran. Hakoak boot.